Οι πολιτικές αυτοβιογραφίες μας μαθαίνουν (και) ιστορία

Πόσο ενδιαφέρουσα μπορεί να είναι μια πολιτική αυτοβιογραφία; Τα απομνημονεύματα της Ανγκελα Μέρκελ («Ελευθερία», εκδόσεις Μεταίχμιο) έχουν εξάψει το ενδιαφέρον των ελλήνων αναγνωστών για τον τρόπο που καταγράφει την δεκαετία της κρίσης χρέους -και την περιπέτεια της χώρας- την δική της εικόνα για τους πρωταγωνιστές της. Όμως αυτές είναι μόνο μερικές σελίδες από το βιβλίο, που, όπως λέει και η ίδια, είναι μοναδικό, γιατί περιγράφει μια μοναδική ιστορία -αυτή μιας πολιτικού που πέρασε 35 χρόνια της ζωής της στην Ανατολική Γερμανία, σε μια χώρα που δεν υπάρχει και δεν θα ξαναϋπάρξει ποτέ, και άλλα τόσα σε μια ενωμένη Γερμανία, που αργά αλλά σταθερά έγινε η βασική οικονομική δύναμη της ενωμένης Ευρώπης, σε έναν κόσμο που άλλαζε μέρα με την μέρα.

Η Μέρκελ δεν είναι η πρώτη πολιτικός που αποφάσισε να καταγράψει την προσωπική της ιστορία, ελπίζοντας να εξηγήσει τα κίνητρα πίσω από τις πράξεις της. Υπάρχουν πολλοί που έχουν κάνει το ίδιο και, συνειδητά, παραδίδουν στους αναγνώστες τους μια πλευρά της Ιστορίας απαραίτητη για να μπορέσουν να κατανοήσουν τα γρανάζια πίσω από τις μεγάλες αποφάσεις, τις συγκλίσεις και τα εγκλήματα, που διαμόρφωσαν την πορεία του κόσμου.

Πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα από όλα, τα απομνημονεύματα από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο του Ουίνστον Τσώρτσιλ, που εκτείνονται σε έξι τόμους και δεν κυκλοφορούν πια στα ελληνικά. Όχι μόνο αποτελούν μια από τις πιο λεπτομερείς ιστορικές πηγές για εκείνη την περίοδο -από την βρετανική πλευρά, προφανώς-, αλλά θεωρείται πως χάρισαν στον εμβληματικό βρετανό πολιτικό και το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1953 -διαβάζονται καλύτερα στην γλώσσα που γράφτηκαν και πολλές φορές μοιάζουν με ένα εκτενές πολιτικό και κατασκοπικό θρίλερ.

Βίλλυ Μπράντ – «Μια ζωή Αγώνες»

Για την επόμενη φάση της Γερμανίας, αλλά και της ενωμένης Ευρώπης, μια από τις πιο σημαντικές αυτοβιογραφίες είναι αυτή του Βίλλυ Μπράντ, «Μια ζωή Αγώνες» (1989), που μπορεί πια να βρεθεί σε ελληνική μετάφραση μόνο σε παλαιοβιβλιοπωλείο. Ο Μπραντ, που ξεκίνησε την πολιτική του πορεία ως δήμαρχος στο Δυτικό Βερολίνο και έφτασε να είναι Καγκελάριος της Δυτικής Γερμανίας, θεωρείται το πρόσωπο που άνοιξε τον δρόμο για την ενοποίηση της χώρας του και μια από τις πιο σημαντικές φωνές υπέρ της ενωμένης Ευρώπης, ανοίγοντας διάλογο τόσο με τον Σαρλ ντε Γκωλ όσο και με τον πιο δεκτικό Ζωρζ Πομπιντού για την Ευρώπη των επόμενων γενεών, ακόμα και αν ο δρόμος ήταν, τότε, ακόμα πολύ δύσκολος.

Η εμβληματική του γονυκλισία στην Βαρσοβία το 1970, ως «συγγνώμη» για τα εγκλήματα των Ναζί, περιγράφεται και στο βιβλίο: «Στην άβυσσο της γερμανικής ιστορίας και υπό το βάρος εκατομμυρίων δολοφονημένων ανθρώπων έκανα ό,τι μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος, όταν η γλώσσα αποτυγχάνει». Ο Μπραντ περιγράφει παράλληλα με την ζωή του και την γερμανική σοσιαλδημοκρατία, τις βάσεις της πολιτικής του ιδεολογίας που τον έσπρωξαν τόσο να αντισταθεί στο ναζιστικό καθεστώς όσο και στην εφαρμογή της Ostpolitik, που χαλάρωσε την ένταση με την Ανατολική Γερμανία, εκκινώντας μια μακρά διαδικασία που θεωρείται πια πως διευκόλυνε την ενοποίηση, όταν οι συνθήκες την επέβαλαν ουσιαστικά μέσα σε μερικές μέρες.

Μιτεράν – «Ενθυμήσεις για δύο φωνές»

Από την Γερμανία στην Γαλλία, ο άξονας περιλαμβάνει την αυτοβιογραφία μιας ακόμα καθοριστικής προσωπικότητας, του Φρανσουά Μιτεράν -μόνο που αυτή, με τον τίτλο «Ενθυμήσεις για δύο φωνές» (Εκδόσεις Κάτοπτρο), είναι γραμμένη σε μορφή διαλόγου, με τον λογοτέχνη (επιζώντα του Αουσβιτς και βραβευμένο με Νόμπελ Ειρήνης) Ελί Βιζέλ.

Οι Μιτεράν και Βιζέλ, που ήταν στενοί φίλοι, μιλούν ελεύθερα ο ένας με τον άλλο, λίγο πριν από το τέλος της δεύτερης θητείας του Μιτεράν ως Προέδρου της Γαλλίας, για θέματα προσωπικά και πολιτικά -ή για προσωπικά που έγιναν πολιτικά, όπως ο τρόπος που μεγάλωσαν, οι σχέσεις τους με την θρησκεία τους, οι σχέσεις και οι οικογένειές τους, οι κρίσιμες πολιτικές αποφάσεις του ενός και οι αναμνήσεις από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης του άλλου. Περιγράφουν, στην πραγματικότητα, όλα τα μεταπολεμικά στάδια της γηραιάς ηπείρου, που όταν το βιβλίο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά, το 1996, νόμιζε πως ζούσε το τέλος της ιστορίας.

Σελίδες για τον λαϊκισμό και τον ευρωσκεπτικισμό στη Βρετανία

Για τους ενδιαφερόμενους της βρετανικής εξέλιξης, τρία βιβλία στην ουσία δείχνουν πώς η Αγγλία αποδείχτηκε, χρόνια αργότερα, τόσο επιρρεπής στον λαϊκισμό και στον ευρωσκεπτικισμό. Η αυτοβιογραφία της Μάρκαρετ Θάτσερ, της συντηρητικής Σιδηράς Κυρίας που καθόρισε μια ολόκληρη δεκαετία για το Ηνωμένο Βασίλειο, κυκλοφορεί μόνο στα αγγλικά, όμως περιγράφει από την δική της σκοπιά τις μέρες της στην Ντάουνινγκ Στριτ, τις τρεις νίκες της, και εξηγεί τους λόγους που, ενώ το 1975 (τέσσερα χρόνια πριν εκλεγεί πρωθυπουργός) ψήφισε ενεργά «ναι» στο δημοψήφισμα για την παραμονή της Βρετανίας στην ΕΟΚ, αργότερα αντιτάχθηκε σθεναρά στην Συνθήκη του Μάαστριχτ.

Τα άλλα δύο δεν είναι γραμμένα από τους πολιτικούς που έζησαν τα γεγονότα, αλλά από τον δημοσιογράφο Αντριου Ρόνσλεϊ του Observer, που μιλάει για την άνοδο και την πτώση του κινήματος των Νέων Εργατικών, που έφερε τον Τόνι Μπλερ στην ηγεσία της Βρετανίας -και αργότερα, τους Εργατικούς εκτός κυβέρνησης από το 2010 έως το 2024.

Στο πρώτο, το «Servants of the People» περιγράφει την σχέση ανάμεσα στον Μπλερ και τον Γκόρντον Μπράουν, τους πρωτεργάτες του κινήματος την δεκαετία του ’90, καθώς και την περίφημη συμφωνία που έκαναν σε ένα εστιατόριο στο κέντρο του Λονδίνου, ώστε ο Μπλερ να παραιτηθεί μετά από δύο θητείες, παραδίδοντας την ηγεσία στον Μπράουν -συμφωνία που δεν τηρήθηκε.

Στο δεύτερο βιβλίο με τίτλο «The End of the Party», και μέσα από την ανταγωνιστική, πλέον, σχέση των δύο ανδρών περιγράφεται η απόφαση για τον πόλεμο του Ιρακ, η απόκλιση από την προοδευτική κοινωνική πολιτική και η αλαζονεία των κυβερνήσεων Μπλερ, που δεν επέτρεψαν ούτε στους Εργατικούς υπό τον Μπράουν, ο οποίος ανέλαβε τελικά τα ηνία το 2007, να ανακάμψουν -ο «τρίτος δρόμος» στην Βρετανία είχε ως αποτέλεσμα την επιστροφή συντηρητικών κυβερνήσεων, αλλά και ενός πιο ριζοσπαστικού ρεύματος μέσα στους Εργατικούς, μέσω του Τζέρεμι Κόρμπιν, που ωστόσο δεν είχε καμία αίσθηση κυβερνησιμότητας.

Ο Μπράουν έχασε τις εκλογές το 2010: τρία χρόνια αργότερα, ο πρωθυπουργός των Τόρις Ντέιβιντ Κάμερον υποσχέθηκε πως αν κέρδιζε τις επόμενες εκλογές, θα διεξήγαγε δημοψήφισμα για το Brexit.

Η ματιά της Χίλαρι Κλίντον και του Ομπάμα

Μια εξήγηση για τον λαϊκισμό, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, προσπάθησε να προσφέρει και η Χίλαρι Κλίντον μετά την ήττα της από τον Ντόναλντ Τραμπ το 2016, με το βιβλίο «What Happened» («Τι συνέβη») -την πρώτη φορά, δηλαδή, που μια γυναίκα του Δημοκρατικού Κόμματος έχασε από το ίδιο πρόσωπο.

Πιο ενδιαφέρον ανάγνωσμα, για τις ΗΠΑ που βρήκε και την ελπίδα που έφερε η εκλογή του, είναι το πρώτο μέρος της αυτοβιογραφίας του Μπαράκ Ομπάμα, «Η γη της Επαγγελίας» (εκδόσεις Αθενς) στο οποίο μέσα από την πρώτη του θητεία περιγράφει την πεποίθησή του πως η δημοκρατία υπάρχει μόνο όταν αποτελεί κοινή πεποίθηση -τέσσερα χρόνια μετά την έκδοση του πρώτου, δεν υπάρχει ακόμα ημερομηνία έκδοσης για το δεύτερο μέρος, το πιο αυτοκριτικό, της τελευταίας θητείας πριν την άνοδο του Τραμπ στην εξουσία.

Και στην Ελλάδα;

Παρότι οι παρεμβάσεις του Ανδρέα Παπανδρέου ήταν πολλές, αυτοβιογραφία του προσώπου που μέχρι και σήμερα θεωρείται ο πιο επιδραστικός πολιτικός στην χώρα δεν υπάρχει -ούτε εκείνου, ούτε του Κωνσταντίνου Καραμανλή, αν και πολλοί ιστορικοί έχουν αποπειραθεί να τους σκιαγραφήσουν.

Για την ιστορία της ελληνικής Αριστεράς πριν και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ίσως ο πιο αυτοβιογραφικός, παρότι αποσπασματικός, ήταν ο Λεωνίδας Κύρκος με την σειρά «Στιγμές» (εκδόσεις Εστία).

Πιο προνοητικός ήταν ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης που φρόντισε να αφηγηθεί την ζωή του, με όλες τις κρίσιμες πολιτικές του αποφάσεις (ειδικά αυτές που αφορούσαν τα Ιουλιανά και την λεγόμενη Αποστασία, αλλά και την συγκυβέρνηση του 1989), ώστε να εκδοθεί μετά τον θάνατό του («Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, με τα δικά του λόγια», Αλέξης Παπαχελάς, εκδόσεις Παπαδόπουλος).

Πιο ολοκληρωμένος είναι ο Κώστας Σημίτης, γιατί το έργο του είχε την πολύτιμη βοήθεια του Νίκου Θέμελη: ο πρώην πρωθυπουργός, στο βιβλίο «Δρόμοι ζωής» (εκδόσεις Πόλις) περιγράφει μέσα από την ζωή του την πορεία της χώρας από το 1940 έως το 1996, συμβάλλοντας σε μια πιο σφαιρική αποτίμηση, ενώ στην Τριλογία του ο Θέμελης («Αναζήτηση-Ανατροπή-Αναλαμπή», εκδόσεις Μεταίχμιο) περιγράφει μυθιστορηματικά την άνοδο και τους λόγους της πτώσης του εκσυγχρονιστικού ρεύματος.

«Μνημονιακά» αναγνώσματα

Για την περίοδο της κρίσης, ο συνδυασμός των απομνημονευμάτων της Μέρκελ και του Βόλφγκανγκ Σόιμπλε («Η ζωή μου στην πολιτική», εκδόσεις Κλειδάριθμος) δείχνουν την γερμανική ματιά.

Για την ελληνική, τα πράγματα είναι πιο δύσκολα: οι πρώτες διαπραγματεύσεις, από το 2010 έως το 2014, αλλά και τα όσα συνέβησαν πριν και μετά έχουν καταγραφεί από τον Ευάγγελο Βενιζέλο («Εκδοχές Πολέμου 2009-2022», εκδόσεις Πατάκης), με πιο συγκλονιστική σκηνή αυτή στην οποία, σε ένα υπόγειο ξενοδοχείου στην Πολωνία, ο Σόιμπλε του προτείνει έξοδο από το ευρώ.

Για τα όσα συνέβησαν το πρώτο εξάμηνο του 2015, υπάρχει το βιβλίο του Γιάνη Βαρουφάκη («Ανίκητοι ηττημένοι», εκδόσεις Πατάκης), αλλά και η δημοσιογραφική έρευνα των Ελένης Βαρβιτσιώτη και Βικτώριας Δενδρινού («Η τελευταία μπλόφα», εκδόσεις Παπαδόπουλος).

Όλα με διαφορετικές οπτικές, και χωρίς ακόμα να έχουν γράψει γι’ αυτά οι πρωθυπουργοί που πρωταγωνίστησαν: Γιώργος Παπανδρέου, Αντώνης Σαμαράς και Αλέξης Τσίπρας -ούτε βέβαια ο Κώστας Καραμανλής, που παρέδωσε τα ηνία της χώρας, λίγο προτού αυτή βρεθεί στα όρια της χρεοκοπίας.