Διονύσιος Σολωμός: Τα κρίσιμα χρόνια στην Ιταλία

Ο Διονύσιος Σολωμός, εκτός γάμου γιος της όμορφης υπηρέτριας Αγγελικής Νίκλη και του πλούσιου επτανήσιου κόντε, Νικόλαου Σολωμού, έζησε τα παιδικά του χρόνια με τον αδερφό του Δημήτριο, ισορροπώντας ανάμεσα στις δύο διαφορετικές κοινωνικές τάξεις των γονιών του.

Την πρώτη μεγάλη επιρροή στη ζωή του, ασκεί ο φιλελεύθερος ιταλός κληρικός Σάντσο Ρόσι.

Το 1807 κι ενώ ο Διονύσιος είναι εννέα ετών, ο πατέρας του Νικόλαος ασθενεί βαριά. Αν και η κατάσταση της υγείας του ήταν μη αναστρέψιμη, η μητέρα του Διονύσιου και του Δημήτριου δεν εγκατέλειψε τον μεγάλο της στόχο.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 2 Μαρτίου 1940, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

 Η νομιμοποίηση

«Η Αγγέλικα επέτεινε τας προσπαθείας της. Αντικειμενικός σκοπός της ήταν ο γάμος και η συνεπεία τούτου νομμοποίησις των δύο υιών της. Την 27ην Φεβρουαρίου 1807 ενίκησεν.

»Εκλήθη ένας ιερεύς, ο οποίος λαβών δια ζώσης φωνής την άδειαν του Πρωτοπαπά, επισημοποίησε τον γάμον του κόντε Νικολάου Σαλομόν, ‘ευρισκομένου εν ασθενεία βαρύτατη και φοβουμένου το άωρον του θανάτου και την μέλλουσαν απολογίαν’ με την ‘Αγγελικήν, θυγατέρα του Δημητρίου Νίκλη με την οποίαν συνέζησε σχεδόν ένδεκα χρόνους και με αυτήν εγέννησε δύο υιούς’.

»Μόλις που επρόφθασεν η Αγγελική, διότι την επομένην ακριβώς ο ταμπακιέρης» (όπως αποκαλούσαν τον Νικόλαο Σολωμόν ως έμπορο μεγαλέμπορο καπνού) απεδήμησεν εις Κύριον και η κοντέσσα Σαλομίνα ήταν χήρα. (…)

Τα κληρονομικά

Τα κληρονομικά θέματα που ανέκυψαν μετά τον θάνατο του Νικόλαου Σολωμού μεταξύ των υιών του από τους δύο του γάμους «έμελλαν να αποτελέσουν το θέμα ενός τρομακτικού δικαστικού αγώνος, ο οποίος συνέβαλε κατά πολύ εις την υπόσκαψιν της υγείας και του λογικού του ποιητού»

Ο Ροβέρτος Σολωμός, γιος του Νικόλαου από τον πρώτο του γάμο, στην προσπάθεια του να θέσει εκτός πατρικής περιουσίας τον Διονύσιο και τον Δημήτριο, προσπάθησε να εκμεταλλευτεί το γεγονός ότι σύντομα μετά τον θάνατο του πατέρα τους, η Αγγελική Νίκλη ήταν και πάλι έγκυος.

Αν το παιδί, που αργότερα είχε το όνομα Ιωάννης  γεννιόταν «εντός των καθωρισμένων 300 ημερών από του θανάτου του Νικολάου, θα ημπορούσε να θεωρηθή τέκνον του κοντε» γεγονός που θα ακύρωνε την υπάρχουσα διαθήκη.

Ο Ροβέρτος ζήτησε μέχρι και τον εγκλεισμό της εγκύου Αγγελικής Νίκλη σε μοναστήρι για να εξακριβωθή η ακριβής ημερομηνία γέννησης του παιδιού. Τελικά όμως θα εγκατέλειπε τη δικαστική μάχη λόγω οικονομικών δυσχερειών.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 3 Μαρτίου 1940, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

 Η ιταλική περιπέτεια

Έναν χρόνο μετά τον θάνατο τού πατέρα τους, ο δεκάχρονος Διονύσιος και ο επτάχρονος Δημήτριος εστάλησαν από τον κόντε Μεσσαλά, που είχε διορισθεί από τη διαθήκη του Νικόλαου επίτροπός τους, στην Ιταλία για να λάβουν εκπαίδευση ανάλογη της ευγενικής τους καταγωγής.

Ο μικρός Διονύσιος όμως δε δημιουργεί και την καλύτερη πρώτη εντύπωση.

«Ενεγράφη κατ’ αρχάς υπό του κηδεμόνος του εις το σεμινάριον της Αγίας Αικατερίνης της Βενετίας. Πολύ γρήγορα όμως ο Ρόσσι εκλήθη από την διεύθυνσιν του κολλεγίου να παραλάβη τον κηδεμονευόμενό του, του οποίου την ζωηρότητα και την απείθιαν δεν εστάθησαν ικανοί να χαλιναγωγήσουν.

»Εφ’ ω και ο Ρόσσιο τον μετέφερε εις Κρεμόνα, όπου κατά τα εξ – επτά επόμενα έτη ο μικρός εσυνέχισε τας σπουδάς του υπό την άμεσον επίβλεψιν του Ρόσσι»

Ο Διονύσιος Σολωμός σε νεαρή ηλικία

Οι αγαπημένοι ποιητές

Στα χρόνια αυτά και στους εκεί δασκάλους του, Πίνι και Σκότι, ο Διονύσιος οφείλει «την αρτίαν εκείνην γνώσιν της λατινικής και της ιταλικής λογοτεχνίας, της οποίας έμελλε βραδύτερον να δρέψη του καρπούς»

Τότε γνώρισε και αγάπησε την ποίηση του Βιργίλιου.  Πέρα από κάθε άλλο αγάπησε τα έργα του Δάντη κι έτσι, όπως αναφέρει ο Ρόμιλι Τζένκινς, στο «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ» τον Μάρτιο του 1940, μετέπειτα καθηγητής Μοντέρνας Ελληνικής Ιστορίας στα Πανεπιστήμια Camebridge και King’s College:

«Όπως ο Δάντης είχεν απελευθερώση την ιταλικήν λογοτεχνίαν από την κατάραν της λατινικής και εξευγενίση την μητρικήν του τοσκανικήν λαλιάν – διά της εμπείρου χρησιμοποιήσεως της, έτσι ο Σολωμός έμελλεν ύστερ’ από χρόνια να πολεμήση την χρήσιν του φθίνοντος βυζαντινισμού και να σώση και να στολίση την επαίτιδα την ελληνικήν δημοτική.

Ο Δάντης, πίνακας του Andrea del Castagno (1450).

Ταλέντο στη ρητορική

Ο Σολωμός μελέτησε τη βρετανική λογοτεχνία και σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής ήταν ιδιαίτερα ικανός ρήτορας.

«Μας λέγουν ότι πάντοτε έπαιρνε το έπαθλον της ρητορικής. Η φωνή του, η φωνή η οποία είχε ψάλη, τόσον καθαρά το ΄Κύριε ελέησον’, ήταν τώρα πλούσια και δυνατή, τα ιταλικά του ζωντανά και παραστατικά. Μόνο ένα ακρωτηριασμένον απόσπασμα των αγορεύσεών του εκείνου του καιρού σώζεται: εις έναν επικήδειον λόγον επί τω θανάτω ενός συμμαθητού του, παρακινεί τους συντρόφους του να επιδιώξουν την μάθησιν και την αρετήν χωρίς αλαζονείαν.

Το Πανεπιστήμιο της Πάδοβας και ο φιλολογικός κύκλος του Μιλάνου

Στις 10 Νοεμβρίου του 1815 ο Διονύσιος Σολωμός γράφεται στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Πάδοβα. Μετά από τριετείς σπουδές αποφοίτησε «αλλά μόνον, καθώς ο ίδιος ωμολογούσε, λόγω εύνοιας των πανεπιστημιακών αρχών».

Το κεντρικό κτίριο του Πανεπιστημίου της Πάντοβα. Πηγή: researchgate.net

Χρόνια αργότερα πάντως, το 1833, στη μεγάλη δικαστική διαμάχη με τον ετεροθαλή αδερφό του Ιωάννη Λεονταράκη, θα απορδειχθεί ότι ο Σολωμός δεν ήταν απλώς ένας «περαστικός» από τη Νομική Σχολή της Πάδοβα.

«Σπουδαιότεραι όμως ήσαν αι γνωριμίαι τας οποίας έκαμεν εις το Μιλάνον την περιόδον αυτήν. Με την ευγενή συνδρομήν του συμπατριώτου του, Ανδρέα Μουστοξύδη έγινε μέλος του πιο διαλεχτού φιλολογικού κύκλου της Ιταλίας τότε»

Ίδιαίτερη επίδραση στην πορεία του Σολωμού άσκησε ο ιταλός ποιητής Αλεσάντρο Μαντσόνι, ο οποίος ήταν «τόσο από ιδιοσυγκρασίας, όσον και εις την σταδιοδρομίαν του ρωμαντικός των ρωμαντικών» και σε αυτόν αποδίδουν οι μελετητές την αφοσίωση του Σολωμού στην ποίηση.

Ο Σολωμός πολιτικοποιείται

Όμως εξίσου μεγάλη επίδραση στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Διονύσιου Σολωμού είχε η υπογραφή της Συνθήκης των Παρισίων το 1815, με την οποία η Ιταλία απαλλασσόταν από την Ναπολεόντια κυριαρχία αλλά ταυτόχρονα έμπαινε υπό την κυριαρχία της Αυστροουγγαρίας.

Ο Ναπολέων στη μάχη της Αρκόλα, του Οράς Βερνέ

Γράφει ο Τζένκινς: «Αι αρχαί με την ηλιθιότητα η οποία φαίνεται να αποτελή γνώρισμα της απολυταρχίας, ήρχισαν να ενεργούν ωσαν να μην είχε γίνη ποτέ η Γαλλική Επανάστασις και ο Ναπολέων να μην είχεν υπάρξει»

Έτσι η βόρεια Ιταλία έγινε «το εντευκτήριον δυσηρεστημένων στοιχείων προερχομένων όχι απλώς από την Ιταλίαν, αλλ’ από όλην την Ευρώπην»

Εθνικιστικές ομάδες σχηματίσθηκαν σε κάθε πόλη και οι συνωμοσίες ήταν τόσες πολλές και συχνές που οι αυστριακές αρχές ήταν αδύνατον να τις καταδιώξουν και να τις καταστείλουν.

«Μια γενικήν εξέγερσις του 1820, η οποία ήτο απαράσκευος και εις ουδέν απέληξεν, επικουρήθη χρηματικώς υπό του λόρδου Βύρωνος, του οποίου η φήμη, η κοινωνική τάξις και η εθνικότης τον έσωσαν από την δίωξίν του υπό των Αυστριακών, μολονότι ήσαν απολύτως ενήμεροι της συνενοχής του.

«Εάν η ανταρσία δεν κατεπνίγετο αυτοστιμγεί , δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Βύρων θα την εβοηθούσε και με το ξίφος του όπως και με το βαλάντιόν του. Ο Σολωμός δεν θα το έκανε: δεν ήταν πολεμιστής. Και για τους δύο όμως η ιταλική εξέγερσις υπήρξε κάποια πρόγευσις του άλλου εκείνου, μεγαλειτέρου και συμβολικωτέρου αγώνος, εις τον οποίον ο ένας έμελλε να συναγείρη την Ευρώπην παρά το πλευρόν των καταπιεζομένων και ο άλλος να ξεσηκώση τους σκλάβους.»

Σε εκείνη την περίοδο τοποθετείται η καλλιέργεια της απέχθειας του Σολωμού, αφενός ενάντια σε κάθε απολυταρχικό καθεστώς, αφετέρου προς την ίδια την Αυστρία.

Οι διδαχές των δασκάλων του επιβεβαιώνονταν από την πολιτική πραγματικότητα της Ευρώπη του 1815. Έτσι, ο Σολωμός γράφει:

Σε ξανοίγει από τα νέφη

Και το μάτι του Αετού

που φτερά και νύχια θρέφει

με τα σπλάχνα του Ιταλού.

Και ‘ς εσέ καταγυρμένος,

Γιατί πάντα σε μισεί,

    Έκρωζ’ έκρωζε ο σκασμένος

             Να σε βλάψη , αν ημπορή.

Δύο χρόνια αργότερα, το 1817, ο νεαρός Σολωμός γράφει στη μητέρα του:

«Του χρόνου θα είμαστε μαζί. Πίστεψε με η ανυπομονησία του δεν μπορεί να είνε μεγαλείτερη από τη δική μου. Θα με ξαναϊδής εμπνεόμενον από την ίδιαν – και μάλιστα ζωηροτέραν – στοργήν, την οποίαν είχα όταν εζούσα κοντά σου παιδί…ο στοργικώτατος υιός σου…»

Η επιστροφή

Το 1818 αποφοίτησε από τη Νομική Σχολή της Πάδοβα και ετοιμάστηκε για την επιστροφή του στην πατρίδα, η οποία με βάση τα σχέδιά του θα ήταν προσωρινή.

«Υπέσχετο στον εαυτό του ότι το ταξείδι αυτό θα ήτον απλή επίσκεψις: θα εκύτταζε τα κτήματά του, θα επερνούσεν ένα- δυό μήνες και κατόπιν θα επέστρεφεν εις την θετήν του πατρίδα και θα αφωσιώνετο  εις την ποίησιν και την μάθησιν»

Όπως αποδείχθηκε όμως και όπως θα δούμε στο τρίτο και τελευταίο μέρος της σειράς κειμένων για τον Σολωμό της προεπαναστατικής περιόδου, η μοίρα είχε για τον εθνικό μας ποιητή διαφορετικά σχέδια.