Από τη Γκιουμουλτζίνα στην Τρεμπλίνκα… Ιστορία των Εβραίων της Κομοτηνής

Στο βιβλίο, τμήματα του οποίου είχαν νωρίτερα δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Χρόνος» της Κομοτηνής» – μεταξύ άλλων- γίνεται εκτενής αναφορά στην προετοιμασία της εκτόπισης κι εξόντωσης, στο στρατόπεδο Τρεμπλίνκα της Πολωνίας, των Εβραίων της Κομοτηνής, ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη λευκή ψήφο του Ισραηλίτη αντιπροσώπου του Καράσσο, που ήταν μέλος του Ανώτερου Διοικητικού Συμβουλίου της Διασυμμαχικής Θράκης, του 1920. Η ψήφος αυτή καθόρισε την εκλογή Έλληνα Προέδρου του Εμμανουήλ Δουλά και κατ’ επέκταση την παραχώρηση της Θράκης, στην Ελλάδα. Όπως σημειώνεται χαρακτηριστικά, αν ο Καράσσο κρατούσε άλλη στάση, η Θράκη θα παρέμενε τουρκική ή θα προσαρτόταν στη Βουλγαρία.

Να, πώς ο ίδιος ο συγγραφέας περιγράφει το τραγικό βράδυ που σήμανε την αρχή του τέλους για την παρουσία των Εβραίων της Κομοτηνής: «Τη νύχτα της 3ης προς 4η Μαρτίου 1943, στις τρεις η ώρα μετά τα μεσάνυχτα, υπό εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες και δριμύ ψύχος, ισχυρές και βαριά οπλισμένες δυνάμεις της βουλγαρικής αστυνομίας και του στρατού εισέβαλαν στα εβραϊκά σπίτια της κατεχόμενης ζώνης και συνέλαβαν τους ανύποπτους ενοίκους της. Η επιχείρηση μάλιστα είχε οργανωθεί στην εντέλεια και με εξαιρετική μυστικότητα. Επικεφαλής της για ολόκληρη την περιοχή της Διοίκησης Αιγαίου (Ανατολική Μακεδονία και Δυτική Θράκη) είχε οριστεί ο Γιαροσλάβ Καλίτσιν. Τα σπίτια των Εβραίων είχαν επισημανθεί επακριβώς και είχαν ληφθεί τα απαραίτητα μέτρα, ώστε να μην υπάρχουν διαφυγόντες, πλην βεβαίως των ξένων υπηκόων που δεν συνελήφθησαν. Επιλέχθηκε, μάλιστα, η ίδια ημέρα για όλες τις πόλεις της κατεχόμενης ελληνικής επικράτειας, ώστε να μην υπάρξει χρόνος να ειδοποιηθούν τα υποψήφια θύματα. Οι αρχές, μάλιστα, προκειμένου να παραπλανήσουν τα θύματα κατά τη σύλληψή τους, τους έλεγαν ότι προορισμός τους ήταν η παλιά Βουλγαρία, όπου επρόκειτο να εγκατασταθούν οικογενειακώς. Οι Κομοτηναίοι Εβραίοι που συνελήφθησαν φυλακίστηκαν στην επιταγμένη καπναποθήκη Τσαλμπούρωφ. Τους απαγορεύτηκε παντελώς η επαφή με το ντόπιο μη εβραϊκό πληθυσμό και κάθε παροχή βοήθειας από αυτούς. Παρά ταύτα, οι Έλληνες ορθόδοξοι κάτοικοι των περιοχών αυτών επέδειξαν ιδιαίτερο ανθρωπισμό κι ενδιαφέρον για τους συλληφθέντες Εβραίους και δεν αποδέχθηκαν αδιαμαρτύρητα τη μεταφορά των Εβραίων συμπολιτών τους. Προσπάθησαν, παρά την αυστηρή απαγόρευση επαφών που επέβαλαν οι Βούλγαροι, να τους δώσουν τρόφιμα, δώρα και τον ύστατο χαιρετισμό».

Σχεδόν χίλιοι Κομοτηναίοι χάθηκαν τον πονεμένο εκείνο Μάρτη του 1943: «Ανθρωποχαλασιά οργανωμένη κι απρόσμενη- γράφει ο Θρασύβουλος Παπαστρατής- Συλλήψεις, λεηλασία, εκτόπιση, εξόντωση. Έλληνες εβραίοι τα θύματα. Επώνυμοι κι ανώνυμοι- πια, καθώς προχώρησε η ιστορία […] Αμέτοχοι, ανυπαίτιοι κι αθώοι όλοι οι υπόλοιποι Κομοτηναίοι, χριστιανοί και μουσουλμάνοι. Κανένας τους δε συμμετείχε στην κοσμοχαλασιά. Γερμανοί ναζί οι εμπνευστές και οι σχεδιαστές, Βούλγαροι φασίστες κατακτητές οι εκτελεστές του φριχτού σχεδίου. Κι οι Κομοτηναίοι, θύματα κι αυτοί της Κατοχής, στενάζανε κάτω από το Βουλγαρικό ζυγό κι έβλεπαν την εκτόπιση των Εβραίων συμπολιτών τους, ανήμποροι οι ίδιοι να αντιδράσουν. Όχι. Κανείς δεν κατηγορεί τους Κομοτηναίους της εποχής. Ως κι οι ‘Βουλγαρογραμμένοι’ θύματα ήτανε οι περισσότεροι της φτώχειας και των περιστάσεων. Λιγοστοί οι δωσίλογοι- δεν αμαύρωσαν το ήθος της πόλης».

Τα χρόνια πέρασαν κι οι άνθρωποι δεν γύρισαν απ’ την Τρεμπλίνκα. «Κανένας τους. Ούτε φωνή, ούτε ίχνος τους. Έγιναν στάχτη όλοι τους στην Πολωνία. Έμειναν πίσω στην Κομοτηνή μοναχά λίγα ενθυμήματά τους, που με το χρόνο- και με των νεότερων ανθρώπων τις ενέργειες- σβήσανε ένα- ένα», αναφέρει ο συγγραφέας, επισημαίνοντας πως στα 55 και πλέον χρόνια που μεσολάβησαν από τότε, ο χρόνος, και σε ορισμένες περιπτώσεις και οι ίδιοι οι άνθρωποι «έσβησαν» το μέγιστο μέρος των υλικών τεκμηρίων της ύπαρξής τους.

Πρώτα, σύμφωνα με τον κ. Παπαστρατή, χάθηκαν τα μνήματα: «Κάπου ψηλά, στου Μεγάλου Αλεξάνδρου, στους Στρατώνες ήταν το εβραϊκό κοιμητήρι. Ολύμπου και Ταταούλων και πέριξ. Έπρεπε όμως να γίνει συνοικισμός Αναπήρων. Τα μνήματα περίσσευσαν και περίττευαν- και δε χρησίμευσαν πια σε κανέναν. Κανείς δεν έμενε για να θαφτεί εκεί και κανείς να προσκυνήσει. Έμενε μόνο η μνήμη».

Σύμφωνα με τον ίδιο, ελάχιστα πράγματα θα βρει ο σημερινός επισκέπτης της Κομοτηνής, να τον φέρνουν κοντά στις μνήμες της πόλης. Στο χώρο της συναγωγής θα συναντήσει ένα χέρσο οικόπεδο που οι περίοικοι χρησιμοποιούν για να σταθμεύουν τα οχήματά τους. Στο χώρο των μνημάτων, σύγχρονες οικοδομές έχουν προ πολλού εξαφανίσει κάθε ίχνος του παρελθόντος […] Η οδός Μακκαβαίων λέγεται πια Μιχαήλκ Καραολή και τόσο το σχολείο όσο και η λέσχη αποτελούν μακρινή ανάμνηση. Μόνον μια πάροδος της Καραολή λέγεται οδός Καράσσο, με την επεξήγηση: «Έλλην Ισραηλίτης Μέλος Συμβουλίου Διασυμμαχικής Θράκης 1920».

Η μελέτη του Θρασύβουλου Ορ. Παπαστρατή, ψήγματα μόνο της οποίας καταγράψαμε παραπάνω, αποτελεί για τον ίδιο, όπως χαρακτηριστικά γράφει στον πρόλογο του βιβλίου «…παρηγοριά στις μελαγχολικές μου σκέψεις για την κληρονομιά αλλά και για τους ανθρώπους που χάθηκαν».