Ενάντια στην ασφάλεια

Εάν το σκεφτεί κανείς η λέξη «ασφάλεια» αποτελεί σήμερα μία από τις κυρίαρχες πλευρές του τρόπου με τον οποίο συζητάμε τη σύγχρονη πραγματικότητα. Όχι μόνο αποτελεί βασική πολιτική προτεραιότητα και πεδίο όπου διαγκωνίζονται οι πολιτικοί σχηματισμοί, αλλά πλέον μια σειρά από έννοιες ξαναγράφονται ως πλευρές της. Αρκεί να αναλογιστούμε έννοιες όπως βιοασφάλεια (αντί για υγεία), διατροφική ασφάλεια (αντί για επάρκεια τροφής), εργασιακή ασφάλεια (αντί για εργασιακή αξιοπρέπεια ή δικαιοσύνη).

Από πολλές πλευρές αυτό παρουσιάζεται ως κάτι το αυτονόητο. Σε τελική ανάλυση, δεν έχουν πολλαπλασιαστεί οι απειλές, από τις γεωπολιτικές εντάσεις έως τις πανδημίες για να μην αναφερθούμε στους μετασχηματισμούς των «υβριδικών» απειλών; Σχεδόν κάθε τι που κάνουμε ενέχει και μία απειλή: η ποιότητα των τροφίμων, οι ψηφιακές συναλλαγές, η μετακίνησή μας, οι κοινωνικές μας σχέσεις. Η φράση «οι νέες απειλές για…» είναι από τις συνηθέστερες για τίτλο ομιλίας ή επιστημονικής ανακοίνωσης. Τι πιο αυτονόητο από την συζήτηση για την ασφάλεια σε αυτό το φόντο;

Όμως, μήπως δεν είναι τόσο αυτονόητη αυτή η παράθεση μιας πληθώρας απειλών και κατά συνέπεια η αντίστοιχη επίκληση της ασφάλειας ως πρώτης προτεραιότητας; Μήπως, αντίθετα, η ασφάλεια δεν είναι στην πραγματικότητα παρά ένα σύμπτωμα μιας βαθύτερης συνθήκης κρίσης ενός συγκεκριμένου μοντέλου κρατικής συγκρότησης;

Αυτά ακριβώς τα ερωτήματα καθιστούν εξαιρετικά ενδιαφέρον ένα πρόσφατο βιβλίο από τις εκδόσεις Affect, με τίτλο «Πρόληψη, ασφάλεια, αστυνομία: θεωρία ενάντια στο σύγχρονο κράτος».

Το βιβλίο αποτελείται από δύο σημαντικά κείμενα σύγχρονων θεωρητικών του κράτους, του Μαρκ Νεοκλέους, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Brunel στο Λονδίνο και του Χρήστου Μπουκάλα, καθηγητή στο Northumbria University.

Στο δικό του κείμενο, με τον προκλητικό τίτλο «Τι κολυμπάει στα σκατά; Κράτος, κεφάλαιο, αστυνομία», ο Νεοκλέους επισημαίνει ότι η έννοια της ασφάλειας είναι στο επίκεντρο της αστικής νεωτερικότητας, ενώ θυμίζει και την φράση του Μαρξ από το 1843 ότι «η ασφάλεια είναι η ύψιστη έννοια της αστυνομίας». Θεωρεί ότι «το κεφάλαιο δημιουργεί ανασφάλεια και η ανασφάλεια δημιουργεί την επιθυμία και την απαίτηση για ασφάλεια», σημειώνοντας ωστόσο ότι «τόσο το κεφάλαιο όσο και το κράτος ζουν από την παραγωγή φόβου και αβεβαιότητας, είναι υποχρεωμένες να διασφαλίζουν ότι η ασφάλεια είναι κάτι που μένει πάντοτε ανεπίτευκτο». Μόνο που η ασφάλεια στο τέλος γίνεται συνυφασμένη με την υπακοή και τη συστηματική εκθεμελίωση κάθε δυνατότητας αλληλεγγύης. Υπογραμμίζει ταυτόχρονα ότι η αστυνομία – που στις μέρες μας παίρνει μια ολοένα και πιο στρατιωτική μορφή – κατεξοχήν συνδέεται με την εξασφάλιση των αναγκαίων συνθηκών για την κεφαλαιοκρατική συσσώρευση, αλλά και την εμπέδωση μιας συνθήκης κυριαρχίας μέσα από ένα συνδυασμό ανάμεσα στην καταστροφή και την ανοικοδόμηση.

Από τη μεριά του ο Χρήστος Μπουκάλας στο δικό του κείμενο με τίτλο «Κράτος δίχως μέλλον. Νεοφιλελεύθερος δεσποτισμός, καταπολέμηση κρίσεων και διακυβέρνηση μέσω φόβου» στέκεται στην αυταρχική μετάλλαξη του κράτους στην εποχή του θριάμβου του νεοφιλελευθερισμού. Για τον Μπουκάλα ο θρίαμβος και η κρίση του νεοφιλελευθερισμού  οδηγούν σε μια κατάρρευση του νεωτερικού χρόνου, μια αδυναμία θέασης του μέλλοντος, αυτό που διατυπώθηκε κάποια στιγμή ως «τέλος της ιστορίας». Είναι μια πολιτική που «ευνοεί την εκτελεστική εξουσία έναντι της νομοθετικής και της δικαστικής· υπονομεύει το κράτος δικαίου· ευνοεί την ad hoc και εφήμερη νομοθέτηση· υπονομεύει τις τυπικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων και τη δημοκρατική συμμετοχή· εξασθενίζει τη θεσμική μνήμη και την ικανότητα αξιολόγησης των εφαρμοσμένων πολιτικών· και δυσχεραίνει τη μάθηση από τη διάπραξη σφαλμάτων». Σε αυτό το φόντο το νεοφιλελεύθερο κράτος βιώνει την αλλαγή ως κρίση και ως απειλητικό συμβάν, ενώ επενδύει στην ασφάλεια ως ένα κράτος κατεξοχήν καχύποπτο απέναντι στους πολίτες, στοιχεία που καταγράφηκαν και στη διαχείριση της πανδημίας υπό το πρίσμα μιας οπτικής βιοασφάλειας.

Την ίδια στιγμή ο Μπουκάλας εντοπίζει σε αυτό που περιγράφει ως «νεοφιλελεύθερο δεσποτισμό», τη λογική ενός κράτους εργασιακού εξαναγκασμού, με βασική επιδίωξη τη «διαρκή υποτίμηση της εργασίας». Γι’ αυτό και επιλέγει τη λογική της διακυβέρνησης μέσω του φόβου, καθώς είναι «ένα κράτος που φοβάται την κοινωνία που ισχυρίζεται ότι προστατεύει», φοβάται δηλαδή την ικανότητά της για αλλαγή.

Το βιβλίο συμπληρώνεται με ένα επίμετρο του μεταφραστή και επιμελητή του βιβλίου, μεταδιδακτορικού ερευνητή στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου Κώστα Γαλανόπουλου, με τίτλο «Πρέπει να φοβόμαστε τα σπίτια μας;».  Ο Γαλανόπουλος χρησιμοποιεί ως μοτίβο στο κείμενό του μια φράση από τις Επιστολές του Σενέκα: «στις μέρες μας, τα σπίτια μας αντιπροσωπεύουν ένα μεγάλο κομμάτι του φόβου μας». Με αυτό τον τρόπο θέλει να υπογραμμίσει τη σημασία που έχει ο φόβος (και άρα η ασφάλεια), στη διαλεκτική σχέση ανάμεσα σε μια αίσθηση τρωτότητας και την αναπαραγωγή του εξαναγκασμού και της κυριαρχίας στο όνομα της προστασίας από απειλές.  Κάτι που υπογραμμίζει και τη σημασία αναλύσεων όπως αυτές του Νεοκλέους και του Μπουκάλα.

Τα παραπάνω καταδεικνύουν τη σημασία του βιβλίου, ακριβώς γιατί υπογραμμίζουν πώς τα αισθήματα ευαλωτότητας και τρωτότητας που αναπόφευκτα αναπαράγονται μέσα στη ζωή καταλήγουν να αποτελούν την αφετηρία στρατηγικών συσσώρευσης και κρατικών πρακτικών που εν τέλει καταλήγουν να διαχειρίζονται – συχνά δε και να επιτείνουν – τον φόβο και τη διάχυτη αίσθηση απειλής ως τρόπους για την απόσπαση συναίνεσης και υποταγής ουσιαστικά στην ίδια τη συνθήκη της επισφάλειας.

Πράγμα που υπογραμμίζει την ανάγκη συλλογικού στοχασμού κοινωνικών μορφών που να πηγαίνουν «πέρα από το φόβο» και να στηρίζονται σε συλλογικές πρακτικές που αντί για τη διαχείριση των απειλών να δίνουν έμφαση σε ένα μέλλον μεγαλύτερης δικαιοσύνης και αλληλεγγύης.