Δημοσθένης: Ο μεγαλύτερος εξαναγκασμός για ελεύθερους ανθρώπους είναι το αίσθημα της ντροπής

ΔΙΗΓΗΣΗ (§§ 2-12)

[2] Κατά πρώτον λοιπόν, Αθηναίοι, δεν πρέπει να σας απογοητεύει η σημερινή κατάσταση, έστω και αν σας φαίνεται ότι είναι πάρα πολύ κακή. Γιατί αυτό που από τη σκοπιά του παρελθόντος ήταν το χειρότερο, αυτό το ίδιο αποτελεί την καλύτερη προϋπόθεση για τις μελλοντικές μας υποθέσεις. Ποιο λοιπόν είναι αυτό; Ότι η κατάσταση είναι κακή, επειδή, Αθηναίοι, δεν κάνατε τίποτε από όσα έπρεπε· γιατί ασφαλώς, αν η κατάσταση βρισκόταν σ᾽ αυτή την κατάντια, ενώ εσείς θα είχατε κάνει όλα όσα έπρεπε, δε θα υπήρχε ελπίδα να καλυτερέψει.

[3] Έπειτα, και όσοι από άλλους τα έχετε ακουστά και όσοι έχετε ιδίαν αντίληψη και τα κρατάτε ακόμη στη μνήμη σας, θυμηθείτε πόσο μεγάλη δύναμη είχαν κάποτε οι Λακεδαιμόνιοι —και δεν είναι πολύς καιρός— και πως στο όνομα της τιμής και του καθήκοντος παίξατε έναν ρόλο αντάξιο του ονόματος της πόλης και χάριν του δικαίου δεχτήκατε να πολεμήσετε εναντίον τους. Για ποιο λόγο τα λέω αυτά; Για να συνειδητοποιήσετε, Αθηναίοι, και να δείτε με τα ίδια σας τα μάτια ότι ούτε, όταν φυλάγεστε, έχετε να αντιμετωπίσετε κάτι φοβερό, αλλ᾽ ούτε, αν ολιγωρείτε, θα έχετε τέτοιο αποτέλεσμα που θα θέλατε, έχοντας ως παραδείγματα αφενός την τότε ισχύ των Λακεδαιμονίων που καταβάλατε, γιατί είχατε στρέψει το ενδιαφέρον σας στα πράγματα, αφετέρου τη σημερινή αλαζονεία αυτού του ανθρώπου, εξαιτίας της οποίας τώρα ταραζόμαστε, γιατί δε φροντίζαμε για τίποτε απ᾽ όσα είχαμε υποχρέωση.

[4] Αν όμως, Αθηναίοι, κάποιος από σας υποθέτει ότι ο Φίλιππος δύσκολα αντιμετωπίζεται με πόλεμο, κρίνοντας από τη μεγάλη δύναμη που διαθέτει και από το γεγονός ότι έχουν χαθεί για την πόλη όλες οι οχυρές της θέσεις, σωστά φυσικά το υποθέτει. Αλλ᾽ ας αναλογισθεί και τούτο, ότι κάποτε και εμείς, Αθηναίοι, είχαμε την Πύδνα, την Ποτίδαια, τη Μεθώνη και όλη την γύρω περιοχή φιλική, και ότι πολλά έθνη που τώρα είναι υπό την εξουσία εκείνου ήταν αρχικά αυτόνομα και ελεύθερα και θα επιθυμούσαν να έχουν φιλικές σχέσεις μ᾽ εμάς μάλλον παρά με εκείνον.

[5] Αν λοιπόν ο Φίλιππος είχε καταλήξει τότε στο συμπέρασμα ότι είναι δύσκολο γι᾽ αυτόν να πολεμεί εναντίον των Αθηναίων, επειδή κατείχαν τόσες οχυρές θέσεις μέσα στη χώρα του, απογυμνωμένος ο ίδιος από συμμάχους, δεν θα κατόρθωνε τίποτε απ᾽ όσα τώρα έχει κάνει, και ούτε θα είχε αποκτήσει τόσο μεγάλη δύναμη. Εκείνος όμως, Αθηναίοι, διέκρινε καθαρά τούτο, ότι όλες αυτές οι θέσεις είναι έπαθλα του πολέμου κοινά για όλους και ότι εκ φύσεως η περιουσία των απόντων ανήκει στους παρόντες και η περιουσία των αμελών σ᾽ όσους είναι διατεθειμένοι να κοπιάζουν και να κινδυνεύουν.

[6] Πράγματι, ακολουθώντας αυτήν την αρχή έχει υποτάξει τα πάντα και τα κατέχει, άλλα όπως θα τα κατείχε κάποιος, αν τα κυρίευε με πόλεμο, και άλλα καθιστώντας τα φιλικά και σύμμαχα. Καθόσον όλοι οι άνθρωποι θέλουν να είναι σύμμαχοι και να στρέφουν το ενδιαφέρον τους σε όσους βλέπουν να είναι προετοιμασμένοι και διατεθειμένοι να κάνουν όσα πρέπει.

[7] Αν λοιπόν, Αθηναίοι, θελήσετε να ακολουθήσετε μια τέτοια τακτική σήμερα, μια και στο παρελθόν δεν το κάνατε, και αν ο καθένας σας, αφήνοντας τις υπεκφυγές, είναι πρόθυμος να προσφέρει τις υπηρεσίες του όπου χρειάζεται και όπου θα μπορούσε να παράσχει τον εαυτό του χρήσιμο στην πόλη, όποιος έχει χρήματα να εισφέρει, όποιος είναι σε ηλικία στράτευσης να στρατευθεί, και γενικά, αν θελήσετε να στηριχθείτε στον εαυτό σας και πάψετε να ελπίζετε ότι ο καθένας σας προσωπικά δεν χρειάζεται να κάνει τίποτε, αλλ᾽ ότι όλα γι᾽ αυτόν θα τα κάνει ο γείτονάς του, τότε, αν το θέλει ο θεός, και θα πάρετε πίσω ό,τι σας ανήκει και θα ανακτήσετε όσα έχετε χάσει από τη ραθυμία σας, και εκείνον θα εκδικηθείτε.

[8] Γιατί μη νομίζετε ότι η σημερινή κατάσταση έχει παγιωθεί γι᾽ αυτόν σαν να ήταν θεός, ώστε να μην μπορεί ν᾽ αλλάξει. Αλλά κάποιοι και τον μισούν και τον φοβούνται, Αθηναίοι, και τον φθονούν, ακόμη και από εκείνους που φαίνονται πως είναι εντελώς δικοί του άνθρωποι. Και όλα όσα ακριβώς είναι κρυμμένα στις καρδιές μερικών άλλων ανθρώπων, τα ίδια πρέπει να νομίζετε ότι κρύβονται και στις καρδιές εκείνων που είναι μαζί του. Τώρα όμως όλα αυτά τα πάθη είναι καταπιεσμένα, γιατί δεν έχουν διέξοδο, εξαιτίας της δικής σας βραδύτητας και ραθυμίας, που φρονώ ότι πρέπει πια να την αποβάλετε.

[9] Βλέπετε την κατάσταση, Αθηναίοι, βλέπετε δηλαδή σε ποιο σημείο αναίδειας έχει προχωρήσει ο άνθρωπος, που δεν σας δίνει επιλογή να δράσετε ή να ησυχάζετε, αλλά σας απειλεί και εκστομίζει λόγια γεμάτα αλαζονεία, όπως διαδίδουν, και δεν είναι διατεθειμένος, έχοντας όσα μέρη έχει υποτάξει, να αρκεσθεί σ᾽ αυτά, αλλά όλο και κάτι καινούργιο προσθέτει στα παλαιά και ολόγυρα από παντού, καθώς αναβάλλουμε και αδρανούμε, μας περισφίγγει στον κλοιό του.

[10] Πότε λοιπόν, Αθηναίοι, πότε θα κάνετε όσα πρέπει; Όταν θα γίνει τι; Όταν, μα τον Δία, εξαναγκασθείτε. Αυτά όμως που συμβαίνουν τώρα πώς πρέπει να τα κρίνουμε; Εγώ τουλάχιστον νομίζω ότι ο μεγαλύτερος εξαναγκασμός για ελεύθερους ανθρώπους είναι το αίσθημα της ντροπής για την κατάστασή τους. Πείτε μου, θέλετε μήπως να τρέχετε εδώ και εκεί και να ζητάτε να μάθετε ο ένας από τον άλλον «λέγεται κάτι καινούργιο»; Μα είναι δυνατόν να υπάρχει πιο σπουδαίο νέο από το ότι ένας Μακεδόνας έχει κατατροπώσει τους Αθηναίους και ρυθμίζει τα πράγματα των Ελλήνων;

[11] «Πέθανε ο Φίλιππος;» «Όχι, μα τον Δία, αλλά είναι άρρωστος». Τι σας ωφελεί αυτό, αφού, και αν ακόμη αυτός πάθει κάτι, γρήγορα εσείς θα δημιουργήσετε έναν δεύτερο Φίλιππο, αν βέβαια τέτοιο είναι το ενδιαφέρον σας για την κατάσταση; Γιατί αυτός δεν έγινε τόσο μεγάλος με τη δική του δύναμη όσο εξαιτίας της δικής σας αμέλειας.

[12] Ας υποθέσουμε όμως και τούτο: αν πάθει κάτι ο Φίλιππος και αν η Τύχη, που πάντοτε φροντίζει καλύτερα για μας απ᾽ ό,τι εμείς για τον εαυτό μας, φέρει για μας αυτό το αποτέλεσμα, να είστε σίγουροι ότι, αν βρεθείτε κοντά στα γεγονότα, επωφελούμενοι από τη γενική αναταραχή, θα ρυθμίσετε τα πράγματα όπως εσείς θέλετε. Στην κατάσταση όμως που είστε σήμερα, δε θα μπορούσατε, και αν ακόμη οι περιστάσεις σάς έδιναν την Αμφίπολη, να τη δεχθείτε, ανέτοιμοι καθώς είστε και στις πολεμικές προετοιμασίες και στα σχέδια.

*Απόσπασμα από το λόγο του Δημοσθένη Κατά Φιλίππου Α’, που εκφωνήθηκε το 351 ή, κατ’ άλλη εκδοχή, το 349 π.Χ. Ο λόγος αυτός σηματοδότησε την έναρξη της ανυποχώρητης αντίστασης, του σκληρού και ισόβιου αγώνα του εξέχοντος αθηναίου ρήτορα (384-322 π.Χ.) κατά του κραταιού μακεδόνα βασιλιά Φιλίππου Β’ (του κυρίου του λαμπρού ανακτόρου των Αιγών), του Μεγάλου Αλεξάνδρου (του κορυφαίου στρατηλάτη) και των Μακεδόνων εν γένει.

Ο Δημοσθένης υπήρξε αδυσώπητος αντίπαλος της φιλομακεδονικής παράταξης, τις ιδέες της οποίας εξέφραζαν κατά μείζονα λόγο οι σπουδαίοι ρήτορες Ισοκράτης (κύριος υπέρμαχος της πανελλήνιας ιδέας, της συγκρότησης ενός πανελλήνιου συνασπισμού υπό την ηγεσία του Φιλίππου Β’, προκειμένου να αντιμετωπιστεί ο περσικός κίνδυνος) και Αισχίνης (δηλωμένος εχθρός του Δημοσθένη), καθώς και ο στρατηγός και πολιτικός Φωκίων (υποστηρικτής της ειρήνης με τους Μακεδόνες και γνωστός για την ακεραιότητα του χαρακτήρα του).

Δύο φράσεις που ξεχωρίσαμε από το ανωτέρω απόσπασμα του λόγου του Δημοσθένη έχουν στο πρωτότυπο ως εξής:

«φύσει δ᾽ υπάρχει τοις παρούσι τα των απόντων» (στο μεταφρασμένο κείμενο: «εκ φύσεως η περιουσία των απόντων ανήκει στους παρόντες») και «εγώ μεν γαρ οίομαι τοις ελευθέροις μεγίστην ανάγκην την υπέρ των πραγμάτων αισχύνην είναι» (στο μεταφρασμένο κείμενο: «Εγώ τουλάχιστον νομίζω ότι ο μεγαλύτερος εξαναγκασμός για ελεύθερους ανθρώπους είναι το αίσθημα της ντροπής για την κατάστασή τους»).

Το ανωτέρω απόσπασμα προέρχεται από το greek-language.gr (Δημοσθένης, Κατά Φιλίππου Α’ – Ολυνθιακοί Α’, Β’, Γ’, εκδόσεις Ζήτρος, 2002, μτφρ Α. Ι. Γιαγκόπουλος – Μ. Αραποπούλου).