Ηλίας Ηλιού: Αν αυτό είναι σοσιαλισμός και κομμουνισμός, τότε ερρέτω!

Το διήμερο Παρασκευή 25 και Σάββατο 26 Φεβρουαρίου 1977 φιλοξενήθηκε στην εφημερίδα «Το Βήμα» μια συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο αείμνηστος Ηλίας Ηλιού στον τότε πολιτικό συντάκτη της εφημερίδας Σταύρο Ψυχάρη.

Το σχετικό άρθρο στο «Βήμα» της 25ης Φεβρουαρίου έφερε τον τίτλο «Η πορεία ενός φιλελεύθερου προς τον κομμουνισμό και η μοιραία διαφωνία του» και τον υπότιτλο «Ο Ηλίας Ηλιού ιστορεί πώς από κομματάρχης του Γεωργίου Παπανδρέου προσχώρησε στο ΚΚΕ».

Στο «Βήμα» της επομένης, 26ης Φεβρουαρίου, ο μεν τίτλος του σχετικού άρθρου ήταν «Ο παμπόνηρος Καραμανλής και οι πεπονόφλουδες που πατά η Άκρα Αριστερά», ο δε υπότιτλος «Ο Ηλίας Ηλιού περιγράφει τα μαρτύρια της εξορίας, ιστορεί τη σύγκρουσή του με τη σοφή ηγεσία και εξηγεί γιατί διαφωνεί και με το ΚΚΕ Εσωτερικού».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.2.1977, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Πριν από την παράθεση της μαγνητοφωνημένης συνομιλίας του με τον Ηλιού, ο Ψυχάρης έκρινε σκόπιμο να κάνει μια εκτενή εισαγωγή, όπου μεταξύ άλλων έγραψε τα εξής:

Ο «αφορισμός» είναι γνωστός: Αν –όπως αρέσκεται να επαναλαμβάνει ο Κωνσταντίνος Καραμανλής– στα 18 σου χρόνια δεν είσαι κομμουνιστής, τότε δεν έχεις καρδιά. Αν στα 30 σου χρόνια εξακολουθείς να είσαι κομμουνιστής, τότε δεν έχεις μυαλό!

Για τον αφορισμό αυτόν ο Ηλίας Ηλιού αποτελεί διάψευση: Έγινε κομμουνιστής σε ηλικία 40 χρόνων, και μάλιστα σε μιαν εποχή που το «ρεύμα» ήταν τελείως αντίθετο.

Το γεγονός αυτό δεν είναι η μοναδική «αντίφαση» στην ζωή του παλαίμαχου πια πολιτικού. […] Είναι ασφαλώς χαρακτηριστική η περίπτωση του πλουσιόπαιδου που έρχεται από το νησί του στην Αθήνα, σπουδάζει, επιστρέφει στον τόπο του, δικηγορεί εκεί και δημιουργεί οικογένεια, για να νιώσει κάποτε ότι η επαρχία του δεν τον χωρά. Και τότε, οικογενειάρχης πια, να καταφθάσει στην Αθήνα, με την απόφαση να πετύχει ως δικηγόρος στην πρωτεύουσα.

Πετυχημένος δικηγόρος, δεν θα αργήσει να στραφεί προς την πολιτική. […] Υποστηρικτής, σε νεαρή ηλικία, μα και αργότερα, του Γεωργίου Παπανδρέου, δεν θα είναι μαζί με τον αξέχαστο «Γέρο» της Δημοκρατίας όταν ο Γεώργιος Παπανδρέου θα γίνει αδιαμφισβήτητος εθνικός ηγέτης και εκφραστής των πόθων του ελληνικού λαού. 

Οι δρόμοι τους υπήρξαν χωριστοί, μα η συμπάθεια αμοιβαία και μόνιμη. Και αξίζει, ίσως, να σημειωθεί εδώ ένα χαρακτηριστικό επεισόδιο ανάμεσα στον Γεώργιο Παπανδρέου και στον Ηλία Ηλιού.

Κάποτε ο Ηλίας Ηλιού, ο οποίος –είναι απαραίτητο να σημειωθεί– έχει σύζυγο με το όνομα Ελευθερία, πρότεινε στον αξέχαστο «Γέρο» να γίνει ηγέτης της Αριστεράς στην Ελλάδα.

Και ο Γεώργιος Παπανδρέου, με το αστείρευτο πνεύμα που τον διέκρινε, απάντησε στον Ηλία Ηλιού:

– Καημένε Ηλία… Να γίνω ηγέτης της Αριστεράς και να στερηθώ την ελευθερία μου; Εσύ τουλάχιστον έχεις μιαν… Ελευθερία στη ζωή σου! Εγώ δεν θα έχω καμιά…

Είχε δίκιο τότε ο Γεώργιος Παπανδρέου όταν έλεγε στον παλαιό ψηφοφόρο του αυτά; Όταν υπαινισσόταν ότι ο Ηλίας Ηλιού, όντας κομμουνιστής, είχε στερηθεί την ελευθερία του;

[…]

Τα όσα αναφέρει, υπαινίσσεται ή αποκαλύπτει ο Ηλίας Ηλιού, με τις απαντήσεις που δίνει σε μια σειρά από ερωτήματα για τις σχέσεις του με το Κομμουνιστικό Κόμμα και για την κατάσταση που γενικότερα επικρατούσε στον χώρο της Άκρας Αριστεράς από την Απελευθέρωση ως την διάσπαση του ΚΚΕ, αποτελούν οπωσδήποτε πολύτιμες μαρτυρίες για τον ιστορικό του μέλλοντος. Μα συνάμα έχουν και το ανθρώπινο ενδιαφέρον τους, στον βαθμό που αποκαλύπτουν πάθη ή περιπέτειες, είτε ξεσκεπάζουν άγνωστες πτυχές πολυσυζητημένων γεγονότων.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 26.2.1977, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η συνομιλία των δύο ανδρών υπήρξε πράγματι αποκαλυπτική και άκρως ενδιαφέρουσα από ιστορικής και πολιτικής απόψεως. Τα κατωτέρα αποσπάσματα, αναπόφευκτα περιορισμένης εκτάσεως, αποδεικνύουν το αληθές του ισχυρισμού μας:

– Μετά από την απελευθέρωσή σας, από την εξορία, το ’51…

– Ήρθα σαν βουλευτής…

– Πότε ξαναβγήκατε βουλευτής πάλι;

– Το ’52 έγιναν εκλογές με πλειοψηφικό και δεν βγήκε κανείς της Αριστεράς. Ύστερα βγήκα το ’56, και από τότε και ως την 21η Απριλίου του ’67 εκλέγομαι συνεχώς και είμαι ο επικεφαλής της κοινοβουλευτικής ομάδας της ΕΔΑ, διότι ο πρόεδρος, ο Πασαλίδης, ήταν υπέργηρος και ήταν πολύ δύσκολο να ασκήσει τα καθήκοντά του. Ως κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος εγώ είμαι ο επικεφαλής της κοινοβουλευτικής ομάδας…

– Όλα αυτά τα χρόνια, από το ’46, έως πότε είστε μέλος του ΚΚ;

– Τυπικά είμαι μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος σε όλο το διάστημα που υπήρχε η κοινοβουλευτική ομάδα της ΕΔΑ και μετά την 21η Απριλίου, έως ότου έγινε η εσωτερική διάσπαση. Τότε μερικοί από μας, που δεν ήμασταν ικανοποιημένοι ούτε από όσα μέτρα ανανεώσεως έπαιρνε το ΚΚΕ Εσωτερικού, φτιάξαμε την νέα ΕΔΑ, λέω νέα σε συσχετισμό με την παλιά, γιατί στην παλιά ήταν όλοι οι κομμουνιστές, όλοι οι αγροτικοί και μερικοί σοσιαλιστές, όπως ο Πασαλίδης και ο Ηλιόπουλος. Στην καινούργια όμως δεν είναι οι κομμουνιστές, έκαναν άλλοι το ΚΚΕ Εξωτερικού, άλλοι το ΚΚΕ Εσωτερικού, και μείναμε εμείς οι οποίοι πια δεν δεχόμαστε με κανένα τρόπο την ύπαρξη, την λειτουργία και την κηδεμονία πάνω στα ελληνικά θέματα του ΚΚ.

– Στο διάστημα που είστε κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος της ΕΔΑ, και άρα το Νο 2 στην ΕΔΑ μετά τον Πασαλίδη, τι θέση έχετε στο ΚΚΕ;

– Εκεί είναι το πράγμα λίγο περίπλοκο. Εγώ ήμουν αντάρτης, εμένα οι κομμουνιστές του εξωτερικού, η ηγεσία, ο Ζαχαριάδης, δεν είχαν προφθάσει ακόμα καλά-καλά να με αξιολογήσουν… Και ύστερα οι πολλοί, γενικά, με βλέπανε σαν ένα διανοούμενο ο οποίος από την ίδια την κοινωνική του προέλευση δεν ενέπνεε εμπιστοσύνη. Σαν κάποιον ο οποίος, ίσως από την κατασκευή του, ήταν αυτό που λέμε «ρεβιζιονιστής», «οπορτουνιστής», «παρλαμενταριστής», προτιμούσε δηλαδή τον δημοκρατικό δρόμο.

– Είχατε διαφωνήσει μαζί τους;

– Τους τόνιζα πάντοτε ότι «πατάμε πεπονόφλουδες», ότι αρκεί οι Εγγλέζοι, οι Αμερικάνοι, η αντίδραση, ο οποιοσδήποτε να τους δώσει μια αφορμή και πέφτουν επάνω και πατάνε πεπονόφλουδες, γλιστράνε! Χαρακτήριζα κυρίως σαν πεπονόφλουδες το Κίνημα της Μέσης Ανατολής. Τότε, ενώ κατείχαμε την Ελλάδα σαν ΕΛΑΣ και ΕΑΜ, ενώ στη Μέση Ανατολή είχαμε δικό μας στόλο, στρατό, αεροπορία επανδρωμένους από δημοκράτες ΕΑΜίτες, τους διέταξαν να κάνουν κινήματα και αντικινήματα. Και έδωσαν έτσι την ευκαιρία στην αντίδραση και στους Εγγλέζους να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους. Ύστερα θεωρούσα τον Δεκέμβρη πεπονόφλουδα, το δεύτερο αντάρτικο και την αποχή επίσης πεπονόφλουδες.

– Είχατε απευθείας επαφή με την τότε ηγεσία του ΚΚΕ;

– Σ’ ένα ταξίδι μου στο εξωτερικό είδα τη «σοφή ηγεσία», όπως ειρωνικά τούς έλεγα, και τους έκανα μια αυστηρή κριτική. Τους είπα χαρακτηριστικά ότι, αν θελήσει κανείς κάποτε να γράψει την ιστορία του ΚΚΕ από τον πόλεμο και εδώ, από το ’39, το ’40 και εδώ, δεν χρειάζεται να γράψει σοβαρό σύγγραμμα, αλλά ένα χιουμοριστικό βιβλίο σχετικά με τις πεπονόφλουδες! «Δεν αφήσατε», τους είπα, «απάτητη πεπονόφλουδα!» Φυσικά αυτό είχε ως αποτέλεσμα να… συμπληρώνει το φάκελό μου η «σοφή ηγεσία». Θέλω να πω ότι είχε αρχίσει από τότε μια διαδικασία απομακρύνσεώς μου. Αλλά η ερώτηση είναι ποιο πόστο είχα. Λοιπόν, ενώ, ίσως από ανάγκη, γιατί μπορεί να βρίσκανε ότι τα καταφέρνω ίσως πιο καλά από άλλους, με είχανε επικεφαλής της κοινοβουλευτικής ομάδας, δεν με είχανε σε κανένα κομματικό πόστο. Ούτε σε Κομματική Οργάνωση Βάσεως δεν ήμουν γραμματέας! Ο τότε ιδιαίτερος γραμματέας μου, που μου είχανε δώσει (και τώρα είναι ένα ηγετικό στέλεχος στο ΚΚΕ Εσωτερικού, ο Μπενάς ο Τάκης), ήταν μέλος της Κεντρικής Επιτροπής, χωρίς να το ξέρω βέβαια, ενώ εγώ δεν ήμουν τίποτε στο Κομμουνιστικό Κόμμα!

– Από την πλευρά, πάντως, του ΚΚΕ νομίζω ότι τώρα σας κατηγορούν ως αποστάτη…

– Εγώ πιστεύω ότι αυτοί κάνανε την αποστασία!

– Εσείς σήμερα είστε μαρξιστής. Ποιες είναι οι διαφορές σας; Ή μάλλον, να θέσω διαφορετικά το ερώτημα: Είστε κομμουνιστής;

– Όχι!

– Είχατε απευθείας επαφή με την τότε ηγεσία του ΚΚΕ;

– Θέλω τότε να μου πείτε τη διαφορά μεταξύ μαρξιστού και κομμουνιστού.

– Να σας πω. Εγώ δέχομαι την διδασκαλία του Μαρξ ως τρόπο εξηγήσεως των ιστορικών φαινομένων. Δεν δέχομαι, όμως, τις παρεκκλίσεις της «πρακτικής» του κομμουνισμού, με Στάλιν, με Ζαχαριάδη, με Κολιγιάννη, και ως σήμερα, αυτά που γίνονται στην Τσεχοσλοβακία. Την πρακτική αυτή την οποία ο κομμουνισμός εφαρμόζει δεν την δέχομαι και πιστεύω ότι έτσι, ως σύστημα πια, απέτυχε και δεν υπάρχει λόγος να είμαι κομμουνιστής. Αποβλέπω σ’ ένα σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο, χωρίς αγριανθρωπισμό. Εάν αυτοί το λένε αποστασία, εγώ τους απαντώ ότι αυτοί διαστρέβλωσαν τις διδασκαλίες του Μαρξ και ακόμη και του Λένιν, και ότι εγώ μένω πιστός, εγώ και όσοι σκέπτονται σαν εμένα μένουμε πιστοί στο πνεύμα, ενώ αυτοί κρατάνε τη σφραγίδα. Αυτά που γίνονται σήμερα στο ανατολικό στρατόπεδο, αυτά που μάθαμε παλαιότερα με την καταγγελία του Στάλιν από τον Χρουστσώφ, αυτά που γίνονται σήμερα με τις διώξεις των «αντιφρονούντων», του Ζαχάρωφ κ.λπ. κ.λπ., δείχνουν ότι έχει διαστρεβλωθεί η έννοια. Και αν αυτό είναι σοσιαλισμός και κομμουνισμός, τότε ερρέτω! Αλλά δεν είναι! Πιστεύω ότι αυτό που σκέπτονται και θέλουν να εφαρμόσουν και προβάλλουν ο Μπερλινγκουέρ, ο Μαρσαί, ο Καρίγιο σήμερα, αυτό που προσπάθησε να φτιάξει ο Ντούμπτσεκ αλλά τον καταπνίξανε, αυτό είναι ο σωστός δρόμος.

Ο Ηλίας Ηλιού, ο αγωνιστής και συνάμα διανοούμενος της Αριστεράς, που είχε καταφέρει να αποσπάσει το σεβασμό συντρόφων και αντιπάλων, απεβίωσε στις 25 Ιανουαρίου 1985, σε ηλικία 81 ετών.