Ζωή χωρίς… όζον

Φανταστείτε ότι είστε έξω μια κρύα, παγωμένη μέρα του χειμώνα. Για να προστατέψετε τα χέρια σας φοράτε ένα ζευγάρι μάλλινα γάντια: το χιονόνερο δεν πέφτει πάνω σας και το ψύχος δεν αγγίζει το δέρμα σας. Πρακτικά το συγκεκριμένο μέρος του σώματος σας δεν αντιλαμβάνεται το κλίμα που επικρατεί. Ακριβώς τον ίδιο ρόλο επιτελεί και η στοιβάδα του όζοντος για την υδρόγειο.

Όμοια με ένα εφαρμοστό γάντι προφυλάσσει την Γη από τις επικίνδυνες υπεριώδεις ακτινοβολίες φιλτράρωντας τις συνολικές εκπομπές του ήλιου. Έτσι στην επιφάνεια του πλανήτη μας καταλήγει μονάχα το πλέον ωφέλιμο τμήμα της ηλιακής ακτινοβολίας. Όπως με τα ζεστά μας γάντια απολαμβάνουμε τον χειμωνιάτικο καιρό, έτσι και η σφαίρα μας, χάρη στο όζον, δέχεται τις θετικές επιδράσεις του ήλιου.

Όλοι μας έχουμε ακούσει για την περίφημη τρύπα του όζοντος. Στο γιγαντιαίο γάντι του όζοντος μια κλωστίτσα ξέφτισε ή πιο σωστά πεινασμένοι σκώροι επιτέθηκαν και έφαγαν το μαλλί. Στην περίπτωση μας τα έντομα είναι οι χλωροφθοράνθρακες.

Πρόκειται για τις χημικές ενώσεις που χρησιμοποιούνται στα ψυκτικά υγρά (περισσότερο γνωστοί σαν freon). Οι χλωροφθοράνθρακες, υπό την επίδραση των ακτινοβολιών, διασπώνται στην στρατόσφαιρα προς χλώριο.

Ένα μόριο χλωρίου μπορεί να καταστρέψει μέχρι και 100.000 μόρια όζοντος. Συνέπεια είναι η μεγέθυνση της τρύπας του όζοντος, ειδικά την Άνοιξη και συγκεκριμένα στις περιοχές των πόλων.

Όλα αυτά όμως μοιάζουν μάλλον αφηρημέμενα για τον καθημερινό άνθρωπο, στοιχεία που αφορούν μόνο κάποιους ειδικούς. Τι κινδύνους μπορεί να συνεπάγεται η καταστροφή της ζώνης του όζοντος για το μέσο άνθρωπο;

Οι υπεριώδεις ακτινοβολίες περνάνε σχεδόν στο σύνολο τους αφού η κρισάρα του όζοντος έχει τρωθεί. Οι συγκεκριμένες ακτίνες θεωρούνται από τους πλέον βασικούς μεταλλαξογόνους παράγοντες. Προκάλουν δηλαδή μεταβολές στην σύνθεση του DNA καθώς τροποποιούν την αλληλουχία των νουκλεοτιδίων.

Οι μεταλάξεις αυτές μπορεί να είναι επουσιώδεις αλλά πολύ συχνά προκαλούν προβλήματα στον οργανισμό με σοβαρότερο από όλα την εμφάνιση καρκίνου. Τα καρκινικά κύτταρα είναι κύτταρα που έχουν χάσει τον έλεγχο του διπλασιασμού τους εξαιτίας τροποποίησης των υπεύθυνων γονιδίων.

Τα πλέον εκτεθειμένα κύτταρα στις υπερειώδεις ακτίνες είναι αυτά του δέρματος. Προφανώς όσο περισσότερες ακτίνες διέρχονται από την ατμόσφαιρα, τόσο οξύνεται το πρόβλημα. Δεν είναι τυχαία άλλωστε η ραγδαία αύξηση των διαφόρων καρκίνων του δέρματος τα τελευταία χρόνια που ακολουθεί την μεγέθυνση της τρύπας του όζοντος. Από την εμφάνιση μικρών μελανωμάτων (οι γνωστές μας «ελιές») μέχρι τη δημιουργία όγκων, ο κύριος ένοχος πιστεύεται πως είναι οι υπεριώδεις ακτίνες.

Ένα όργανο εξαιρετικά ευαίσθητο είναι τα μάτια μας. Πολλές είναι οι παθήσεις τους που αποδίδονται στην δράση των υπεριωδών ακτινοβολιών. Για να κατανοήσουμε τη σημασία του προβλήματος αναφέρουμε ένα παράδειγμα από το μακρινό παρελθόν.

Σύμφωνα με μια από τις πιο σύγχρονες θεωρίες για την εξαφάνιση των δεινοσαύρων, η μεταβολή της σύστασης της ατμόσφαιρας, ύστερα από μια βροχή μετεωριτών, επέτρεψε τη διέλευση μεγαλύτερης ποσότητας υπεριωδών ακτινοβολιών από το σύνηθες.

Οι βασιλιάδες των ερπετών έμειναν εκτεθειμένοι σε αυτές με συνέπεια να παρουσιάσουν μια πάθηση που μοιάζει με τον γνωστό μας «καταρράκτη» και τελικά να χάσουν την όραση τους. Όντας τυφλοί δεν μπόρεσαν να εντοπίσουν την τροφή τους. Από το σημείο αυτό και πέρα η ιστορία είναι γνωστή.

Μπορεί οι διάφορες μορφές καρκίνου του δέρματος να είναι οι πιο γνωστές στο ευρύ κοινό και μάλιστα κάποιες από αυτές να δείχνουν εξαιρετικά αποκρουστικές και να κερδίζουν για τον λόγο αυτό την προσοχή, αλλά υπάρχουν και σαφώς χειρότερες επιπτώσεις.

Έαν οι μεταλλαγές γίνουν στο γονιδίωμα των γαμετικών κυττάρων (σπερματοζωάρια για τον άνδρα και ωάρια για τη γυναίκα) τότε οι όποιες μεταβολές περνάνε στις επόμενες γενιές. Κάτι τέτοιο σημαίνει ότι το πρόβλημα δεν περιορίζεται στο άτομο στο οποίο πρωτοεμφανίζεται αλλά θα κληρονομηθεί και απογόνους του.

Με τον τρόπο αυτό μπορούν να κληρονομηθούν γενετικές ανωμαλίες και θεωρητικά θα μπορούσαν να προκύψουν μέχρι και νέες κληρονομικές παθήσεις.

Οι υπεριώδεις ακτινοβολίες δεν είναι επικύνδυνες μονάχα για τον άνθρωπο. Την ίδια καταστροφική επίδραση έχουν πάνω σε όλους τους έμβιους οργανισμούς, σε διαφορετικό βέβαια βαθμό ανάλογα με το γεωγραφικό πλάτος που ζουν ή με το ιδιαίτερο πρότυπο διαβίωσης που έχουν υιοθετήσει.

Έτσι οι οργανισμοί που δέχονται τις μεγαλύτρες επιδράσεις από την τρύπα του όζοντος είναι αυτοί που δραστηριοποιούνται στον αρκτικό κύκλο και στην ανταρκτική όπου όπως αναφέρθηκε το πρόβλημα είναι πιο έντονο.

Επιπλέον η υψηλή δόση υπεριωδών ακτινοβολιών είναι υπεύθυνη για την μεγάλη υποβάθμιση των πληθυσμών του φυτοπλαγκτού σε λιμναία και θαλάσσια συστήματα. Το γεγονος αυτό έχει ιδίαιτερη σημασία καθώς το φυτοπλαγκτόν βρίσκεται στη βάση των τροφικών πυραμίδων των υδάτινων οικοσυστημάτων.

Μέσω των τροφικών αλυσίδων η ενέργεια μεταφέρεται στα ανώτερα επίπεδα της πυραμίδας των οργανισμών. Ευνόητο είναι ότι όταν η βάση της πυραμίδας είναι σαθρή δεν μπορεί να στηρίξει τους υπερκείμενους καταναλωτές και μοιραία το όλο σύστημα θα καταρρεύσει.

Η πτώση ετούτη σημαίνει στην πράξη απώλεια της ισορροπίας του οικοσυστήματος η οποία οδηγεί στην καταστροφή του. Δεν είναι λοιπόν μονάχα ένα είδος που μπορεί να χαθεί αλλά ένα ολάκερο οικοσύστημα.

Η εξασθένιση της στοιβάδας του όζοντος είναι ένα πολύ σοβαρό ζήτημα που καθώς είδαμε αφορά όλους μας, τουλάχιστον πολύ πιο άμεσα από όσο νομίζουμε. Όσο οι κυβερνήσεις περιορίζονται σε ευχολόγια και σε αναποτελεσματικές συναντήσεις (όπως αυτή του Ρίο πριν από μια δεκαετία ή η πιο πρόσφατη του Τόκιο) που αναλώνονται σε συστάσεις επιτροπών και δεν βάζουν το μαχαίρι στο κόκαλο, το πρόβλημα ολοένα και θα εντείνεται.

*Ο κ. Παφίλης είναι αντιπρόεδρος της Ελληνικής Ζωολογικής Εταιρείας και μέλος σε άλλες 8 επιστημονικές εταιρείες. Δραστηριοποιείται ερευνητικά στους τομείς της οικολογίας και εξέλιξης των σαυρών και της οικοφυσιολογίας και ροής ενέργειας σε μεσογειακά οικοσυστήματα.

health.in.gr