Παγκόσμια «Παιχνίδια» Διατροφής

Τα τελευταία χρόνια, οι κυβερνήσεις, οι διεθνείς οργανισμοί αλλά και οι καταναλωτές έχουν αρχίσει να αντιλαμβάνονται τη σημασία της σχέσης διατροφής και υγείας. Σημαντικά βήματα έχουν γίνει και στο επιστημονικό πεδίο, οδηγώντας σε μια πληθώρα συστάσεων και κατευθυντήριων οδηγιών για την αξία και το νόημα της υγιεινής διατροφής. Παρ’ όλα όμως τα θετικά βήματα, η παραπληροφόρηση για το ρόλο της διατροφής στην υγεία είναι σε έξαρση, επιτρέποντας να ανθούν η απάτη και η πίστη του κοινού σε λάθος αξίες.

Η αλήθεια και το ψέμα

Οι καταναλωτές βομβαρδίζονται καθημερινά από έναν όγκο πληροφοριών σχετικών με τη διατροφή και τα τρόφιμα. Δυστυχώς δεν είναι πάντα εμφανής η διαφορά της αλήθειας από το ψέμα. Η τεκμηριωμένη γνώση πηγάζει από τη λειτουργικότητα των επιστημονικών μεθόδων και μπορεί να αντισταθεί στην επανάληψη και στην κακόβουλη κριτική. Αντιθέτως η παραπληροφόρηση στηρίζεται σε λανθασμένες πληροφορίες, οι οποίες διατυπώνονται με ή χωρίς εμπάθεια ή μπορεί να είναι αποτέλεσμα παρερμηνείας των δεδομένων του πεδίου της διαιτολογίας-διατροφής.

Η Ετήσια Αναφορά για τη Διατροφή και την Υγεία του αμερικανικού υπουργείου Υγείας ορίζει τη διατροφική απάτη ως «την προώθηση ειδικών τροφών, προϊόντων, διαδικασιών ή υπηρεσιών με λανθασμένα ή παραπλανητικά στοιχεία».

Ωστόσο, πολλοί από τους ανθρώπους που μεταδίδουν λανθασμένες πληροφορίες ίσως να μην είναι γνώστες του θέματοςή να έχουν πέσει θύματα παραπληροφόρησης ή μη επαρκούς ενημέρωσης, ενώ μπορεί ειλικρινά να πιστεύουν ότι προάγουν την επιστημονική και τεκμηριωμένη γνώση.

Η ιατρική απάτη, αν και έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τη διατροφική απάτη, γίνεται πάντα με πρόθεση και με σκοπό το κέρδος. Σύμφωνα με τον Οδηγό Διατροφής και Τροφίμων της Αμερικανικής Διαιτολογικής Εταιρείας, «η ιατρική απάτη είναι αυτή που προωθεί το οικονομικό κέρδος, την αναποτελεσματική θεραπευτική αγωγή ή αυτή της οποίας η αποτελεσματικότητα δεν έχει ακόμα τεκμηριωθεί».

Οι επιβλαβείς επιπτώσεις στην υγεία και την οικονομική κατάσταση του καταναλωτή

Οι καταναλωτές αναλαμβάνουν πλέον μεγαλύτερη ευθύνη για την προσωπική τους προστασία, αναζητώντας περισσότερες πληροφορίες για τα τρόφιμα και τη διατροφή γενικότερα.

Με αυτές τις αλλαγές έχουν δημιουργηθεί περισσότερες ευκαιρίες για παραπληροφόρηση, η οποία επιδρά στην υγεία αλλά και την οικονομική κατάσταση των καταναλωτών, αφήνοντάς τους ίσως περισσότερο από ποτέ ευάλωτους στους απατεώνες. Τα προϊόντα διατροφής συγκαταλέγονται μεταξύ εκείνων που συνήθως χρησιμοποιούνται λανθασμένα.

Αυτό το θέμα γίνεται ακόμα σημαντικότερο στις μέρες μας καθώς ο πληθυσμός γερνάει, ενώ αποδεικνύεται ότι το 60% των ατόμων που πέφτουν θύματα απάτης είναι κυρίως ηλικιωμένοι. Εξάλλου το πρόβλημα της παχυσαρκίας γίνεται εντονότερο με αποτέλεσμα τη διάθεση εκατομμυρίων σε προγράμματα απώλειας βάρους.

Την ίδια στιγμή λίγοι είναι εκείνοι που αναφέρουν ότι έχουν λάβει κάποια μορφής βοήθεια ή πληροφόρηση από επαγγελματίες της υγείας για το σωστό τρόπο απώλειας κιλών, ένδειξη ότι οι καταρτισμένοι επαγγελματίες της διατροφής δεν είναι ενεργητικοί στην παροχή πληροφοριών για τις σωστές μεθόδους απώλειας βάρους.

Το πραγματικό κόστος της απάτης είναι δύσκολο να υπολογιστεί, αλλά ίσως ανάγεται σε δεκάδες δισεκατομμύρια δολάρια, ειδικά σε ό,τι αφορά το κόστος αγοράς προϊόντων που ίσως κάνουν κακό στην υγεία ή δεν προσφέρουν τίποτα θετικό.

Τα διατροφικά συμπληρώματα είναι μια ειδική κατηγορία ενδιαφέροντος διότι γνωρίζουν ραγδαία εξάπλωση στην αγορά των τροφίμων και δεν υπάγονται σε σαφείς διεθνείς ρυθμίσεις. Μη περιοριζόμενα πλέον στις βιταμίνες και τα μέταλλα, περιλαμβάνουν μια πληθώρα αθλητικών διατροφικών συμπληρωμάτων και άλλων προϊόντων, καταλαμβάνοντας περίπου το μισό της διατροφικής βιομηχανίας και συμβάλλοντας στην αύξηση των πωλήσεων κατά 60%.

Οι επιπτώσεις στην υγεία από την παραπληροφόρηση ή την παρερμηνεία της επιστημονικής πληροφορίας μπορούν να συνοψιστούν στα εξής:

– καθυστέρηση ή αποτυχία αναζήτησης ιατρικής βοήθειας ή συνέχιση της θεραπευτικής αγωγής,

– ανεπιθύμητες αλληλεπιδράσεις των φαρμακευτικών σκευασμάτων.

Πηγές πληροφόρησης

Οι καταναλωτές λαμβάνουν διατροφικές πληροφορίες από μια πληθώρα πηγών. Σύμφωνα με έρευνα της Αμερικανικής Διαιτολογικής Εταιρείας, τα ΜΜΕ είναι η κύρια πηγή πληροφόρησης των καταναλωτών αναφορικά με τη διατροφή.

Η τηλεόραση κατατάσσεται πρώτη με ποσοστό 48%, ακολουθούν τα περιοδικά ποικίλης ύλης με 47%, οι εφημερίδες με 18%, ενώ άλλες πηγές είναι τα βιβλία (12%), οι ιατροί γενικώς (11%), οι φίλοι και η οικογένεια (11%). Κάνει εντύπωση το γεγονός ότι ως πηγή πληροφόρησης αναφέρονται σπανίως οι ενδοκρινολόγοι και οι διαιτολόγοι με ποσοστό 1%.

Το Διαδίκτυο είναι μια ανθίζουσα πηγή πληροφόρησης σε ιατρικά και διατροφικά ζητήματα. Σύμφωνα με την εταιρεία δημοσκοπήσεων Harris Interactive, περίπου 100 εκατομμύρια καταναλωτές αναζητούν πληροφορίες για θέματα υγείας μέσω των ηλεκτρονικών σελίδων.

Τα παραπάνω καταδεικνύουν ότι το ενδιαφέρον των καταναλωτών για την υγεία και τη διατροφή αυξάνεται ραγδαία και τέσσερις στους δέκα (43%) αρέσκονται στην ανάγνωση σχετικών ειδήσεων. Ωστόσο ένας στους πέντε (22%) αισθάνεται μπερδεμένος από τις παρεχόμενες διατροφικές πληροφορίες. Ο μεγάλος όγκος και η ποικιλία των πληροφοριών καθώς και η αντίληψη ότι η γνώση συνεχώς μεταλλάσσεται, επιτείνουν τη σύγχυση του καταναλωτή σχετικά με το ποιον και τι να πιστέψει.

Παρερμηνεία των επιστημονικών μελετών από τα ΜΜΕ

Η πρόοδος της επιστήμης από μόνη της δεν μπορεί να προλάβει ή να περιορίσει την παραπληροφόρηση. Πολύ συχνά τα δημοφιλή μέσα ενημέρωσης καπηλεύονται τα πρώιμα αποτελέσματα της επιστημονικής έρευνας σε μια προσπάθεια να γοητεύσουν το κοινό και να αυξήσουν την αναγνωσιμότητα ή την τηλεθέαση.

Οι διαφημιστές μετατρέπουν την επιστημονική έρευνα σε προϊόν προς πώληση. Εξάλλου, οι ειδήσεις σχετικά με τη διατροφή ή τις δίαιτες σπάνια παρέχουν αρκετές πληροφορίες ώστε το κοινό να μπορέσει να ερμηνεύσει σωστά τις παρεχόμενες συμβουλές. Συχνά απουσιάζουν λεπτομέρειες για την ποσότητα και τη συχνότητα λήψης μιας κατηγορίας τροφίμων, καθώς και για το σε ποιους απευθύνεται η είδηση. Τόσο τα ΜΜΕ όσο και οι επιστήμονες μοιράζονται το βάρος της ευθύνης για την ακριβή, ισορροπημένη και ολοκληρωμένη πληροφόρηση του κοινού.

Η σωστή εκτίμηση της πληροφορίας από τα ΜΜΕ είναι καλύτερα να γίνεται μέσω της σωστής ερμηνείας των επιστημονικών ερευνών από επαγγελματίες διαιτολόγους ή ενδοκρινολόγους και άλλους αναγνωρισμένους επιστήμονες του τομέας της διατροφής. Ωστόσο μια ανομοιογενής ομάδα ατόμων, όπως διασημότητες, γυμναστές, ψυχολόγοι χωρίς καμιά αξιοπιστία συνεχίζουν να αποτελούν πηγή διαιτολογικών πληροφοριών.

Η παρουσία του Διαδικτύου ως κύριας πηγής πληροφόρησης για θέματα υγείας και διατροφής αντικατοπτρίζει τη λήψη ευθύνης εκ μέρους των καταναλωτών για την αναζήτηση και την εφαρμογή των δικών τους αποφάσεων επί των θεμάτων υγείας.

Ως εκ τούτου ηλεκτρονικές σελίδες με καθαρά επιστημονικό και ιατρικώς τεκμηριωμένο περιεχόμενο αναγκαστικά συνυπάρχουν με δικτυακούς τόπους αμφισβητούμενης αξιοπιστίας οι οποίοι χειραγωγούνται από άτομα και ομάδες που υιοθετούν μη επιστημονικές απόψεις. Τα chat room, οι λίστες χρηστών και τα διαφημιστικά banner που δεν επιβλέπονται από καταρτισμένους επαγγελματίες της υγείας παρέχουν πεδίο συζήτησης και ανταλλαγής ανακριβών απόψεων και συμβουλών για τη διατροφή και την υγεία.

Αλλωστε, η δημοφιλής υπηρεσία του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου συμβάλλει στη γρήγορη και ευρεία διασπορά λανθασμένων ιστοριών υγείας και διατροφής μέσω του Διαδικτύου. Πρόσφατο παράδειγμα αυτών των «παγκόσμιων μύθων υγείας» αποτελεί η ιστορία με τις μπανάνες από την Κόστα Ρίκα, οι οποίες υποτίθεται ότι μεταφέρουν βακτήρια, ή ότι τα σπαράγγια προκαλούν αναρίθμητες ασθένειες, όπως η σκλήρυνση κατά πλάκας ή ο συστηματικός ερυθματώδης λύκος.

Αρκετοί διεθνείς οργανισμοί υγείας καταδεικνύουν τη σοβαρότητα της διάδοσης της παραπληροφόρησης μέσω του Διαδικτύου. Για παράδειγμα ο Αμερικανικός Ιατρικός Σύλλογος έχει εκδώσει κατευθυντήριες οδηγίες για τις παρεχόμενες ιατρικές διατροφικές πληροφορίες μέσω του Internet.

Η επιρροή των πολιτισμικών και διατροφικών αντιλήψεων

Η διατροφική παραπληροφόρηση και οι λανθασμένες αντιλήψεις είναι ριζωμένες βαθιά στο πολιτισμικό μας περιβάλλον. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας πολλοί πολιτισμοί έχουν προσάψει ιατρικές ιδιότητες σε ορισμένες κατηγορίες τροφίμων, και πολλές θρησκείες ακολουθούν συγκεκριμένες διατροφικές πρακτικές.

Το αρχαίο «βότανο της αθανασίας» βρίσκει τη σύγχρονη εφαρμογή του σε πολλά διατροφικά συμπληρώματα, τα οποία λαμβάνουν άτομα που ακολουθούν προγράμματα σωματικής διάπλασης (body building).

Παράδειγμα πολιτισμικής αντίληψης για τα τρόφιμα είναι η κατηγοριοποίηση των τροφών σε «ζεστά» και κρύα» σύμφωνα με την ισπανική κουλτούρα. Η αντίληψη αυτή αναφέρεται στην επίδραση της τροφής στην υγεία και την ευημερία του ανθρώπου.

Στην κατηγορία των «κρύων» τροφίμων συγκαταλέγονται κυρίως τα φρούτα, τα λαχανικά, τα διαιτητικά προϊόντα και το λευκό κρέας. Στην κατηγορία των «ζεστών» τροφίμων συγκαταλέγονται οι καυτές πιπεριές, το σκόρδο, το κρεμμύδι, το κόκκινο κρέας, τα έλαια και το αλκοόλ.

Η εγκυμοσύνη θεωρείται «ζεστή κατάσταση», κατά τη διάρκεια της οποίας πολλοί Ισπανοί αποφεύγουν τα «ζεστά» φαγητά, πιστεύοντας ότι έτσι θα προστατέψουν το έμβρυο από την ανάπτυξη στο μέλλον ασθενειών όπως τα δερματικά εξανθήματα.

Αντίθετα με την ισπανική κουλτούρα, οι Κινέζοι πιστεύουν ότι η περίοδος της εγκυμοσύνης είναι μια «ψυχρή κατάσταση», κατά τη διάρκεια της οποίας η μέλλουσα μητέρα πρέπει να καταναλώνει «ζεστά» τρόφιμα για να διατηρεί την ισορροπία που θα συντελέσει στην καλή υγεία της ίδιας αλλά και του εμβρύου.

Αλλες πηγές παραπληροφόρησης

Η παραπληροφόρηση σχετικά με τη διατροφή και την υγεία πολλές φορές διασπείρεται και από εμπορικές εταιρείες που προωθούν αμφισβητούμενα σκευάσματα, όπως διατροφικά συμπληρώματα, προϊόντα αδυνατίσματος και βότανα. Αυτές οι εταιρείες ισχυρίζονται ότι τα προϊόντα τους μπορούν να προλάβουν ή να θεραπεύσουν ασθένειες.

Τα φυλλάδια με τις οδηγίες χρήσης μπορεί να περιλαμβάνουν μη αποδεδειγμένες επιστημονικές γνώσεις ή οι διανομείς αυτών των προϊόντων να παρέχουν πληροφορίες μέσω άλλων εντύπων.

Οι μαρτυρίες επίσης μπορεί να αποτελούν πηγή παραπληροφόρησης. Οι άνθρωποι έχουν την τάση να πιστεύουν πληροφορίες που ακούνε από αθλητές, διασημότητες, υπαλλήλους καταστημάτων ειδών υγιεινής διατροφής, δασκάλους, προπονητές, επαγγελματίες της υγείας και γενικά άτομα τα οποία έχουν ένα κύρος. Όταν τέτοια άτομα-σύμβολα μεταδίδουν ατεκμηρίωτες πληροφορίες για συγκεκριμένα προϊόντα διατροφής ή διαιτητικά σχήματα, μπορούν άθελά τους να προκαλέσουν κακό στο κοινό.

Η πρόκληση της μετάδοσης επιστημονικά τεκμηριωμένης γνώσης για την υγεία και τη διατροφή

Η ανεύρεση αποτελεσματικών μεθόδων προσέγγισης και μετάδοσης της επιστημονικής γνώσης αποτελεί πρόκληση τόσο για τους δημοσιογράφους όσο και για τους επαγγελματίες της υγείας. Το αποτέλεσμα της επικοινωνίας εξαρτάται από το πόσο ηχηρά είναι τα μηνύματα που λαμβάνουν οι καταναλωτές και πόσο εύκολα αυτοί διακρίνουν την επιστημονική γνώση. Η επιστημονική πληροφορία πρέπει να παρουσιάζεται με τέτοιον τρόπο ώστε να επιτρέπεται στον καταναλωτή να την ζυγίζει και να αποφασίζει αν ανταποκρίνεται στις ανάγκες του.

Η αποτελεσματική πληροφόρηση πρέπει να έχει επίκεντρό της το καταναλωτικό κοινό. Οι εταιρείες δημοσκοπήσεων μπορούν να συμβάλλουν στην καθοδήγηση των διαιτολόγων στη δημιουργία αποτελεσματικών επικοινωνιακών διόδων με το κοινό. Η σωστά προσανατολισμένη, εξατομικευμένη πληροφόρηση έχει την καλύτερη επίδραση.

Μια επιτυχημένη εκστρατεία ενημέρωσης για τη διατροφή και την υγεία πρέπει να έχει τα εξής στοιχεία:

-οι ειδικοί να μιλούν στη γλώσσα του κοινού,

-τα μηνύματα να κινητοποιούν και να ψυχαγωγούν,

-να δίνει έμφαση στη βελτίωση και όχι την τελειότητα,

-να είναι ξεκάθαρο το όφελος για τον καταναλωτή και τέλος

-να είναι συνεχής.

Οι μόνοι που είναι σε θέση να συμβάλλουν στην προώθηση μιας τέτοιας εκστρατείας είναι οι επιστημονικά καταρτισμένοι διαιτολόγοι, οι σύμβουλοι διατροφής και οι ενδοκρινολόγοι. Γι’ αυτό θα πρέπει να αναλάβουν ένα περισσότερο ενεργό ρόλο στη διάδοση της επιστημονικής γνώσης μέσω των ΜΜΕ.

Οι διαιτολόγοι έχουν αυξημένη ευθύνη να αποσαφηνίσουν τα διατροφικά μηνύματα και να ενθαρρύνουν τους καταναλωτές να απευθύνονται σε διακεκριμένους επαγγελματίες του χώρου. Για να είναι αποτελεσματικοί στην τέλεση του έργου τους θα πρέπει να είναι έτοιμοι να προσαρμόσουν τα δεδομένα στις πολιτισμικές διαφορετικότητες και αναλόγως να μεταδώσουν τα μηνύματα.

Ο ρόλος των επαγγελματιών της υγείας

Η συνεχής διατροφική καθοδήγηση και η μετάδοση εύστοχων μηνυμάτων συμβάλλουν στη μείωση της σύγχυσης του καταναλωτή και στην ενίσχυση της αξιοπιστίας των ειδικών. Γι’ αυτό πρέπει να ενθαρρυνθούν άλλοι επαγγελματίες, όπως οι γενικοί ιατροί και το νοσηλευτικό προσωπικό, να συνεργαστούν με τους διαιτολόγους στην αναζήτηση και στη μετάδοση των επιστημονικών γνώσεων.

Ο ρόλος των κυβερνήσεων και των ρυθμιστικών επιτροπών

Τα αρμόδια πολιτικά όργανα που παίζουν ρυθμιστικό ρόλο και διανέμουν αρμοδιότητες αναφορικά με τις παρεχόμενες πληροφορίες επί θεμάτων υγείας και διατροφής προάγουν την επιστημονική γνώση μέσω των νόμων, των ΜΜΕ, των βιβλίων και των κατευθυντήριων οδηγιών που αφορούν στα κριτήρια κυκλοφορίας σκευασμάτων. Όλες σχεδόν οι κυβερνήσεις συμβουλεύονται επιστημονικές επιτροπές για το σχεδιασμό προγραμμάτων επιμόρφωσης του καταναλωτικού κοινού, ενώ σχεδιάζεται πληρέστερα η πολιτική αντιμετώπισης της παραπληροφόρησης.

Ο ρόλος των ΜΜΕ και των δημοσιογράφων

Σύμφωνα με τους καταναλωτές, τα ΜΜΕ είναι η κύρια πηγή πληροφόρησης για θέματα που αφορούν στη διατροφή. Η συνεργασία των επαγγελματιών της υγείας και των δημοσιογράφων είναι το κλειδί για τη μετάδοση επιστημονικά τεκμηριωμένων δεδομένων αναφορικά με τη διατροφή και γενικά με τα θέματα ασφάλειας των τροφίμων. Μόνο έτσι μπορεί να περιοριστεί και σταδιακά να εξαλειφθεί η παραπληροφόρηση, και τελικά να αποφευχθεί η δημιουργία εντυπώσεων. Μέσω της δημοσιογραφικής γραφής μπορεί να προαχθεί η αξία της επιστημονικής γνώσης και να δοθεί τροφή για δημιουργική αναζήτηση.

Ο ρόλος της βιομηχανίας των τροφίμων

Η παγκόσμια βιομηχανία τροφίμων μπορεί να γίνει σύμμαχος στην παροχή ολοκληρωμένης και επιστημονικά τεκμηριωμένης γνώσης προς το καταναλωτικό κοινό. Μπορεί να βοηθήσει τους καταναλωτές να αντιληφθούν την αξία των πληροφοριών παρέχοντάς τους επαρκείς πληροφορίες και απαντήσεις. Οι διαιτολόγοι και όχι μόνο μπορούν να συμβάλλουν στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης.

Ο ρόλος του καταναλωτικού κοινού

Οι σύγχρονοι καταναλωτές είναι περισσότερο ενημερωμένοι και προνοητικοί από ποτέ. Ωστόσο για να μπορούν να συλλέγουν σωστά τις παρεχόμενες πληροφορίες πρέπει να είναι σε θέση να διακρίνουν την επιστημονική γνώση και να απευθύνονται στους διαιτολόγους για τη λήψη των σωστών αποφάσεων ανάλογα με τις προσωπικές τους ανάγκες.

Για να είναι σε θέση όμως οι καταναλωτές να αναγνωρίζουν την παραπληροφόρηση πρέπει:

-να αμφισβητούν συνεχώς τα στοιχεία και τους ισχυρισμούς εκείνων που προωθούν διατροφικά συμπληρώματα, διαιτητικά προϊόντα και άλλες σχετικές υπηρεσίες,

-να εκτιμούν τα στοιχεία των ερευνών πριν προβούν στην υιοθέτηση διατροφικών μοντέλων ανιχνεύοντας την απάτη,

-να έχουν κριτική στάση έναντι των μηνυμάτων που δέχονται σχετικά με υπηρεσίες υγείας και διατροφής και τέλος,

-να ζητούν τη συμβουλή των ειδικών στην προσπάθεια εκτίμησης της αξίας ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας.

health.in.gr