Το άρωμα του χρόνου – Πώς ο καπνός των τελετών έγινε μνήμη στο δέρμα

Η όσφρηση είναι ίσως η πιο υπόγεια και ισχυρή από τις αισθήσεις. Μια μυρωδιά μπορεί να «διαπεράσει» τον χρόνο και να σε επιστρέψει ακαριαία σε μια στιγμή που νόμιζες χαμένη: ένα σπίτι, ένα πρόσωπο, μια εποχή.

Πριν γίνει προϊόν, το άρωμα ήταν εμπειρία. Και πολύ πριν αποκτήσει πολυτελή φιαλίδια και ονόματα, ήταν τρόπος να κατανοήσει ο άνθρωπος τον κόσμο — και το άγνωστο.

«Per fumum»: όταν το άρωμα ήταν καπνός

Η ίδια η λέξη «άρωμα» κρύβει την αρχική του σημασία. Το λατινικό per fumum («μέσα από τον καπνό») παραπέμπει σε έναν κόσμο όπου η μυρωδιά δεν απλωνόταν στο δέρμα, αλλά καιγόταν.

Στη Μεσοποταμία, πριν από περισσότερα από 4.000 χρόνια, λιβάνι και μύρο έκαιγαν σε τελετές με την πίστη ότι ο καπνός ενώνει τη γη με το θείο.

Το άρωμα δεν ήταν αισθητική επιλογή· ήταν πνευματικό μέσο.

Έμμεση καύση λιβανιού πάνω σε αναμμένα κάρβουνα.

Άρωμα, θεραπεία και τελετουργία

Στους μεγάλους αρχαίους πολιτισμούς —από την Αίγυπτο και την Ινδία έως την Κίνα— τα αρωματικά υλικά είχαν πολλαπλές χρήσεις.

Έλαια, ρητίνες, βότανα και πάστες χρησιμοποιούνταν για καλλωπισμό, θεραπεία, εξαγνισμό και λατρεία.

Τα όρια ανάμεσα στο άρωμα, την ιατρική και τα καλλυντικά ήταν σχεδόν ανύπαρκτα.

Το σώμα δεν αρωματιζόταν απλώς· αγιαζόταν.

Aρωματοδοχείο σε σχήμα λαγού, χρονολογούμενο γύρω στο 550 π.Χ.

Η πρώτη «μύτη» της ιστορίας ήταν γυναίκα

Η αρωματοποιία δεν ήταν περιθωριακή γνώση. Περί το 1200 π.Χ., στη Μεσοποταμία, μια γυναίκα ονόματι Ταππούτι καταγράφεται ως ειδική στα αρώματα και τη χημεία.

Εργαζόταν στις βασιλικές αυλές της Ασσυρίας και της Βαβυλώνας και ανήκε σε μια αναγνωρισμένη επαγγελματική κατηγορία ειδικών αρωματοποιών.

Το όνομά της, χαραγμένο σε πινακίδα με σφηνοειδή γραφή, θυμίζει ότι η επιστημονική γνώση —και το κύρος— δεν ήταν πάντα ανδρικό προνόμιο.

Η πινακίδα που αναφέρει τα έργα της Ταππούτι

Η αραβική επανάσταση της απόσταξης

Η μεγάλη αλλαγή ήρθε κατά την Χρυσή Εποχή του Ισλάμ. Εκεί, το άρωμα μετατράπηκε από καπνό σε υγρό.

Στη Βαγδάτη του 9ου αιώνα, ο Αλ-Κίντι έγραψε το πρώτο συστηματικό εγχειρίδιο αρωματοποιίας και αποστάξεων.

Έναν αιώνα αργότερα, ο Ιμπν Σίνα τελειοποίησε την απόσταξη με ατμό, επιτρέποντας την εξαγωγή αιθέριων ελαίων από άνθη —με το τριαντάφυλλο να γίνεται σημείο αναφοράς. Οι βάσεις της σύγχρονης αρωματοποιίας είχαν μόλις τεθεί.

Πώς η γνώση πέρασε στην Ευρώπη

Οι τεχνικές αυτές ταξίδεψαν στη Δύση μέσω της Αλ-Ανταλούς, των μεταφράσεων αραβικών κειμένων στα λατινικά, του μεσογειακού εμπορίου και των Σταυροφοριών.

Η Ευρώπη είχε ήδη παράδοση στα αρώματα: ρωμαϊκά λουτρά, μεσαιωνικά πομαντέρ, βότανα στις μάσκες των γιατρών της πανούκλας.

Όμως η αραβική τεχνογνωσία ήταν αυτή που αναμόρφωσε την πρακτική, οδηγώντας στη χρήση αλκοόλης ως βάσης και στη δημιουργία πιο ελαφριών και ανθεκτικών αρωμάτων.

Οι μεσαιωνικοί γιατροί φορούσαν μάσκες με μακρύ, «ραμφοειδές» σχήμα, γεμισμένες με βότανα, πιστεύοντας ότι έτσι θα προστατεύονταν από την πανούκλα.

Από τέχνη σε βιομηχανία

Στους επόμενους αιώνες, το άρωμα έγινε βιομηχανία — και σύμβολο ισχύος. Η άνθηση της ευρωπαϊκής αρωματοποιίας, ιδιαίτερα στη Γαλλία, στηρίχθηκε στην αποικιοκρατική εκμετάλλευση πρώτων υλών.

Μπαχαρικά, ρητίνες και άνθη καλλιεργήθηκαν σε αποικίες, συχνά με καταναγκαστική εργασία. Η ιστορία της βανίλιας είναι αποκαλυπτική: η παγκόσμια παραγωγή της βασίστηκε στην ανακάλυψη του Εντμόν Αλμπιούς, ενός σκλαβωμένου παιδιού που βρήκε τον τρόπο χειροκίνητης επικονίασης των ορχιδεών. Το προϊόν έγινε παγκόσμιο· το όνομα χάθηκε.

Η αφήγηση της «Ανατολής»

Με τον χρόνο, οι ευρωπαϊκοί οίκοι δεν διαμόρφωσαν μόνο αρώματα, αλλά και ιστορίες. Ολόκληρες περιοχές βαφτίστηκαν απλώς «Ανατολή», μετατρεπόμενες σε εξωτικό σκηνικό για καμπάνιες, αποκομμένες από τις πραγματικές τους πολιτισμικές και ιστορικές ρίζες.

Η πολυπλοκότητα των τόπων και των παραδόσεων απλοποιήθηκε σε μια μυρωδιά.

Το άρωμα στην εποχή των social media

Σήμερα, η αφήγηση αλλάζει ξανά. Μέσα από πλατφόρμες όπως το TikTok, το άρωμα γίνεται προσωπική ιστορία: μια μυρωδιά που θυμίζει έναν άνθρωπο, μια απώλεια, μια αγάπη.

Παράλληλα, παραδοσιακές πρακτικές —όπως τα ινδικά ittars— επιστρέφουν στο προσκήνιο, παρουσιασμένες ως βιώσιμη πολυτέλεια και πολιτιστική κληρονομιά.

Ίσως εκεί βρίσκεται η αληθινή δύναμη του αρώματος. Σε μια μικρή, σχεδόν ανεπαίσθητη χειρονομία στο δέρμα, συμπυκνώνονται τελετουργίες, επιστήμη, εμπόριο, αποικιοκρατία και μνήμη.

Το άρωμα δεν είναι απλώς αυτό που μυρίζουμε. Είναι όλα όσα κουβαλά.

*Με πληροφορίες από: DW