Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η αχαλίνωτη γλώσσα της κωμωδίας (Μέρος Γ’)

Η ρεαλιστική απεικόνιση της γλωσσικής πραγματικότητας, γενικό γνώρισμα της αριστοφανικής κωμωδίας, καθίσταται ευκρινέστερη σε περιπτώσεις προσώπων που δεν κρατούν από την Αθήνα και μιλούν τη διάλεκτο του τόπου καταγωγής τους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα απαντούν στους Αχαρνείς (Αχαρνής), στη Λυσιστράτη και στις Θεσμοφοριάζουσες. Στους Αχαρνείς (Αχαρνής), κατά πρώτον, τη δική τους διάλεκτο μιλούν ο Μεγαρίτης και ο Βοιωτός (Θηβαίος) που προβαίνουν σε εμπορικές δοσοληψίες με τον Δικαιόπολη στην ελεύθερη αγορά που εκείνος έχει δημιουργήσει. Στη Λυσιστράτη πάλι, όπου αντιπαρατίθενται δύο χοροί –ένας ανδρικός και ένας γυναικείος– και δύο κόσμοι –ο αθηναϊκός και ο σπαρτιατικός–, χρησιμοποιείται πέραν της αττικής και η λακωνική διάλεκτος, ώστε να επιτευχθεί με τρόπο γλωσσικά ρεαλιστικό η συμφιλίωση και η ειρήνευση μεταξύ των δύο αντιμαχόμενων πλευρών του Πελοποννησιακού Πολέμου. Όσο για τη γλωσσική έκφραση των δούλων στην Αθήνα των Κλασικών Χρόνων, μια ρεαλιστική εικόνα δίνει στις Θεσμοφοριάζουσες ο σκύθης τοξότης που μιλά σπαστά την αττική διάλεκτο, κάτι που παρωδείται με ασύγκριτη επιδεξιότητα από τον Αριστοφάνη.

Μάλιστα, σε κάποιες περιπτώσεις η αριστοφανική παρωδία φθάνει σε τέτοιο σημείο, ώστε να δημιουργείται μια ακατάληπτη ιδιόλεκτος, ένας ιδιαίτερος τρόπος έκφρασης που ερμηνεύεται κατά το δοκούν από τα κωμικά πρόσωπα και συντείνει έτσι στο επιδιωκόμενο κωμικό αποτέλεσμα. Χαρακτηριστικά εν προκειμένω είναι τα κατά το μάλλον ή ήττον ακατανόητα γλωσσικά μηνύματα που εκπέμπουν ο πέρσης Ψευδαρτάβας στους Αχαρνείς (Αχαρνής) και ο εκπρόσωπος των «βαρβάρων θεών» Τριβαλλός στους Όρνιθες.

Στην αριστοφανική γλώσσα εν γένει συνυπάρχουν –θα έλεγε κανείς– όλες οι γνωστές μορφές αρχαίου ελληνικού λόγου. Το τεράστιο εύρος της περιλαμβάνει από εντελώς παραδοσιακούς ή καθιερωμένους τρόπους εκφοράς του λόγου μέχρι αλλόκοτους ή απίθανους λεκτικούς συνδυασμούς και σχηματισμούς, που διευρύνουν ή και παραβιάζουν ακόμα τις γλωσσικές και λογοτεχνικές νόρμες. Έτσι, δίπλα σε πολιτικές θέσεις, ηθικά διδάγματα, ρητορικά σχήματα, ποιητικές φράσεις, γνωμικά και παροιμίες εμφανίζονται άνευ ορίων σκώμματα και διφορούμενα, άφθονες ύβρεις και ευφάνταστες βωμολοχίες, φωνές ζώων, αδιανόητες γλωσσικές υπερβολές και καταχρήσεις. Το παράδοξο γλωσσικό μωσαϊκό του Αριστοφάνη συντίθεται κατ’ αρχήν από εκπληκτικούς νεολογισμούς, λέξεις πολυσύλλαβες και λέξεις που σχηματίζονται με ηχομιμητική, έξοχα υποκοριστικά, ευρηματικές μεταφορές, ασύντακτες προτάσεις και ασυνάρτητες φράσεις.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο ανδρικός και ο γυναικείος χορός στη «Λυσιστράτη» του Αριστοφάνη (παράσταση του Εθνικού Θεάτρου τη δεκαετία του ’50, πηγή: Ψηφιοποιημένο αρχείο Εθνικού Θεάτρου/www.nt-archive.gr).

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η αχαλίνωτη γλώσσα της κωμωδίας (Μέρος Α’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η αχαλίνωτη γλώσσα της κωμωδίας (Μέρος Β’)