Η προσωπική πορεία προς τον νεοφασισμό

Όταν πρωτοσυναντάμε τον Έτορε στη «Λάθος πλευρά» (εκδ. Διόπτρα, μτφ. Μαρία Οικονομίδου, 2025), βρίσκεται σε κατ’ οίκον περιορισμό έχοντας ως μοναδική θέα ένα μικρό πάρκο και τις εννιαώροφες λαϊκές πολυκατοικίες. Μια ζωή σε μικρογραφία, ένας αυτοεγκλεισμός με ασφυκτικά περιθώρια, από εκείνα που μοιράζονται ως αίσθηση πολλοί συνομήλικοί του, μαθητές Λυκείου, σε όλη την Ευρώπη.

Στο μυθιστόρημα του Μιλανέζου Νταβίντε Κόπο, η «αυτοφυλάκιση» και η ευρωπαϊκή ταυτότητα εναλλάσσονται ως μοτίβα για μια γενιά που πασχίζει να ανακαλύψει τη θέληση για δύναμη -οποιαδήποτε θέληση για οποιαδήποτε δύναμη (δεν είναι τυχαίο ότι ο Νίτσε ανήκει στα αναγνώσματα που κάποια στιγμή ο Έτορε ανακαλύπτει μαζί με τον νέο φίλο του, Γκαμπριέλε). Η μετάβαση από τα προάστια του Μιλάνου στο μεγάλο Λύκειο του κέντρου λειτουργεί για τον Έτορε σαν μηχανισμός ανάφλεξης. Από τον «μικρό και τακτοποιημένο» κόσμο του ρίχνεται στο χάος. Με την αναπόφευκτη πίεση για επιδόσεις να μεγεθύνεται και την υπερεγωτική πραγματικότητα να διαλύει την αρχή της επιθυμίας. Η μητέρα του τον ρωτάει συνεχώς για τους βαθμούς, ο ίδιος αισθάνεται αδύναμος στα Μαθηματικά και τα Λατινικά, οι «γέφυρες» κάποτε δεν αντέχουν και κάποιες καινούριες κάνουν δειλά την εμφάνισή τους. Στο πρόσωπο του Τζούλιο κρύβεται η υπόσχεση της φιλίας, στο άκουσμα της λέξης «Ομοσπονδία» η υπόσχεση της κοινότητας.

Στην αρχή η μετάβαση γίνεται ανεπαίσθητα έως επιφανειακά, όπως στα μυθιστορήματα ενηλικίωσης που δεν χρειάζεται να «διαφημίσουν» τους εσωτερικούς μηχανισμούς τους (ομολογουμένως, βέβαια, υπάρχουν κάποια σημεία όπου ο συγγραφέας σαν να βιάζεται να αποκαλύψει τον εσωτερικό μονόλογο-αδιέξοδο του ήρωά του). Ο Έτορε σαγηνεύεται από την προοπτική να ανήκει σε μια ομάδα, έστω και αν είναι νεοφασιστική. Θα φτάσει αργότερα στο σημείο να ξορκίζει την ονομασία ακόμη και μπροστά στους ομοϊδεάτες του, όταν εκείνοι εκφράσουν πλέον επιφυλάξεις μπροστά στη «στρατηγική της βίας». Η άποψή του για τον φασισμό -από τα σχολικά ντοκιμαντέρ περί Μουσολίνι- υποχωρεί και σβήνει, επειδή ο δρόμος που ανοίγεται μπροστά ταυτίζεται με το αίτημα της ταυτότητας: «Δεν μπορούσα να κλείσω εκείνη την πόρτα της φιλίας που είχε ανοίξει ως εκ θαύματος και αποφάσισα να το ρίξω στη μελέτη [του φαινομένου]».

Σταδιακά ο στόχος να ανήκει στην ομάδα μετατρέπεται σε αυτοεκπληρούμενη προφητεία. «Το μίσος θα ερχόταν αργότερα. Μια κοινότητα πρέπει ούτως ή άλλως να τροφοδοτείται, και ένα τόσο δυνατό συναίσθημα είναι η καλύτερη τροφή. Κι εγώ τσιμπολογούσα αυτό το μίσος χωρίς να ξέρω πώς θα το χωνέψω και τι νέες δυνάμεις θα μου έδινε». Στη διαδικασία αυτή ακόμη και η -κατά τ’ άλλα ελιτίστικη- Ευρώπη ισοδυναμεί με την αντίσταση στον αμερικανικό καπιταλισμό, αλλά και τον «κομμουνισμό της Ανατολής». Ποια Ευρώπη, όμως; Μια επικράτεια νατιβιστική, περίκλειστη, πιστή στο μεγαλειώδες παρελθόν της. «Μια Ευρώπη των λαών», μονολογεί ο ήρωας, «που θα ενωθούν ακολουθώντας τα ιερά μονοπάτια της παράδοσης, ενάντια στον καπιταλισμό, ενάντια στον ιμπεριαλισμό, ενάντια στον κομμουνισμό. Ένας μόνο στρατός, ένα μόνο κράτος, μία μόνο εξουσία». Η πορεία προς την προσωπική ριζοσπαστικοποίηση περνάει, λοιπόν, μέσα από τον ευρωπαϊκό εθνοκοινοτισμό -με άξονα την πολιτισμική υπεροχή της Δυτικής Ευρώπης-, το μίσος για τους «αριστερούς», τον ρομαντισμό για την αυτοθυσία του Γιαν Πάλαχ και του Μπόμπι Σαντς και, κυρίως, τον πάντοτε επίκαιρο διαχωρισμό ανάμεσα στο «εμείς» και το «Αυτοί»: «Από τη μια πλευρά υπήρχαμε εμείς, που γινόμασταν κατανοητοί ως μια θαρραλέα και γεμάτη ζωή νεολαία, σε σχηματισμό, όλοι στητοί και υπερήφανοι… Ύστερα υπήρχε και ο άλλος, λιγότερο άμεσος εχθρός που έπρεπε να βάλουμε στο στόχαστρο. Αυτός είχε πολλά ονόματα που έμοιαζαν σχεδόν ισοδύναμα, όλα με θολά όρια στα οποία δεν ήταν εύκολο να εστιάσουμε».

Σε ένα από τα ευκρινέστερα στιγμιότυπα κατά τη διάρκεια αυτής της ριζοσπαστικοποίησης, η μητέρα του αποκαλεί τον Έτορε «παλιοφασίστα» -μια υπόμνηση ότι πηγαίνει κόντρα στην οικογενειακή ιστορία. Είναι η ίδια ημέρα που ο έφηβος βρίσκει μια καινούρια «οικογένεια» (δική του η σκέψη) όταν κάνει την πρώτη ανάρτηση στο Διαδίκτυο κερδίζοντας απανωτά likes. Την αποδοχή που αισθάνεται από τους «ομοϊδεάτες» του δεν μπορεί να την ανακαλύψει ούτε στον έρωτα, όπου δεν μπορεί να αναλάβει πρωτοβουλίες «κλειδωμένος» συναισθηματικά. Στη συγκεκριμένη στιγμή της ενηλικίωσης ο Έτορε δεν μπορεί να αγαπά, αλλά μόνο να μισεί.

Η σκιά της βίας

Προφανώς ο Κόπο είναι πολύ προσεκτικός ώστε να μην επικρατεί ο διδακτισμός σε ένα τέτοιο μυθιστόρημα, αλλά ούτε και η ρομαντική απόδοση της βιταλιστικής «Ομοσπονδίας». Σχετικά σύντομα ο βασικός ήρωας συνειδητοποιεί ότι η οργάνωση μπορεί να χρησιμοποιείται από τα μέλη ως εφαλτήριο για την κάθοδό τους στην πολιτική ή απλώς για να αποκομίζουν οφέλη στη δημόσια ζωή. Η σκιά της βίας, άλλωστε, αποπροσανατολίζει τους «συντρόφους» του, οι οποίοι εκφράζουν αμφιθυμία και δισταγμό την ώρα που ο ίδιος θέλει να συνεχίσει. Και πιθανότατα εδώ, στο δεύτερο μέρος, η ιστορία να μοιάζει «εμπλουτισμένη» με επεισόδια ή αναμενόμενες κορυφώσεις. Σημασία, ωστόσο, έχει ότι ο Ιταλός συγγραφέας βρίσκει το θάρρος να κοιτάξει κατά μέτωπο τη σύγχρονη πολιτική ζωή της πατρίδας του, όπου η λέξη «Μουσολίνι» έχει καταλήξει άγιο δισκοπότηρο για όσους δεν θέλουν να στιγματίζονται ως «φασίστες», αλλά δεν θέλουν και να αποκηρύξουν το «ένδοξο παρελθόν».

Γι’ αυτό το μυθιστόρημα διαβάζεται και σαν έμμεσο σχόλιο για τη διαβόητη «δεξιά κουλτούρα» στην Ιταλία, όπως την όρισε, εκτός άλλων, ο ιστορικός Furio Jesi («Cultura di destra», 1979). Ένας ομογενοποιημένος χυλός όπου διαφορετικές πλευρές ομνύουν στο όνομα της Φυλής, της Καταγωγής, του Ιερού, ενός μυθικού παρελθόντος που μπορεί να περιέχει ακόμη και «ιδέες χωρίς λέξεις». Εκεί ο καθένας -όπως ο 18χρονος ήρωας της «Λάθος πλευράς»- μπορεί να δώσει σχήμα και περιεχόμενο στην ιδεολογία. Και μ’ αυτό τον τρόπο η δεξιά κουλτούρα να διαιωνίσει την υπεροχή της στις άλλες πολιτικές δυνάμεις και τις κοινωνικές τάξεις.