«1941» στη Θεσσαλονίκη: ένα graphic novel για την Κατοχή

Την τελευταία φορά -μόλις πέρσι δηλαδή- είχαμε αφήσει τον Γιώργο Αμπατζή, τον χάρτινο ήρωα του Θανάση Πέτρου, να μπαίνει στη φυλακή για ένα «έγκλημα τιμής» στη Θεσσαλονίκη την περίοδο της δικτατορίας Μεταξά. Τότε βρισκόμασταν στην «Ετοιμόρροπη δημοκρατία» του 1936 (εκδ. Ίκαρος, 2024). Ο ήρωας είχε ξεκινήσει ως φαντάρος στους «Όμηρους του Γκαίρλιτς» (2020) και συνέχισε με την ίδια ιδιότητα στο «1922» και τη Μικρασιατική εκστρατεία. Εκεί ο Αμπατζής θα ζήσει το «τέλος του ονείρου», όπως ήταν ο υπότιτλος, για να επανέλθει στο «1923: εχθρική πατρίδα», όταν περνά ως πρόσφυγας στο λιμάνι του Πειραιά, με την οικογένειά του να αγνοείται. Η ιστορία του συνεχίζεται πλέον στο «1941» με επεξηγηματικό υπότιτλο «Αυστηρά συσκότισις» και πάλι από τον «Ίκαρο». Συσκότισις φυσικά επειδή τώρα πια ο ήρωάς μας, όπως και άλλοι Θεσσαλονικείς, θα πρέπει να ζήσει τη μακρά νύχτα της Κατοχής μετά τις 9 Απριλίου 1941, οπότε οι Ναζί καταλαμβάνουν τη Θεσσαλονίκη.

Η εξιστόρηση πάντως ξεκινάει στην πόλη του 1937 με τον Μάρκο Βαμβακάρη να τραγουδάει τους ρεμπέτικους καημούς του στο καφενείο του Καφαντάρη (μια αναφορά στη μουσική της περιόδου – σήμα κατατεθέν για την «αφήγηση» του Θ.Πέτρου). Είναι τότε που ο Αμπατζής βρίσκει δουλειά στα καρεκλάδικα της Άθωνος και λίγο αργότερα παντρεύεται την Παναγιώτα, η οποία έχει ήδη μία κόρη κι έναν γιο από τον προηγούμενο γάμο της. Ο γιος της, Κώστας, μάλιστα θα χρειαστεί να φύγει για το μέτωπο όταν κηρύσσεται η επιστράτευση στον ελληνοϊταλικό πόλεμο -κι αυτή θα είναι η εκκίνηση για μια ψυχολογική μετάπτωση που μένει να γνωρίσουμε. Όσοι μένουν πίσω ακούνε για πρώτη φορά τις εκκωφαντικές σειρήνες, σκεπάζουν τα παράθυρα των σπιτιών με μαύρο χαρτί -«αυστηρά συσκότισις», γαρ- και σπεύδουν στα υπόγεια καταφύγια: «Κρατούσαμε την ανάσα μας, καθώς ακούγαμε τις πρώτες εκρήξεις από τις βόμβες που έπεφταν και τις βολές απ’ τα αντιαεροπορικά. Σφίγγαμε τα δόντια απ’ την αγωνία» (σ.17).

Οι κάτοικοι μαθαίνουν να ζουν με τις απανωτές απαγορεύσεις των Γερμανών, με κλειστά εργοστάσια και καταστήματα, με την ουρά στο συσσίτιο για 30 δράμια ψωμί. «Στους 42 μήνες που θα κρατήσει η Κατοχή κάποιοι θα βρουν την ευκαιρία να πλουτίσουν και άλλοι θα ξεπουλήσουν τα πάντα για να επιβιώσουν». Και συγκαταλέγεται προφανώς στις αρετές του εικονογράφου ότι καταφέρνει μέσα στη μεγάλη εικόνα να περάσει τις δαιφορετικές αποχρώσεις και τις «ρωγμές» στους χαρακτήρες του. Όπως τον Κώστα, που επιστρέφει από το μέτωπο «νικητής» για να νιώσει αποκλεισμένος και διπλά οργισμένος. Ή τον μαστρο-Θόδωρο που δεν λέει να αφήσει τη συνήθεια της εφημερίδας διαβάζοντας ακόμη και τη φασιστική φυλλάδα που εκδίδουν οι Ναζί.

Από τις επόμενες σελίδες του 1941 θα περάσουν τα μεγάλα γεγονότα και οι μικροϊστορίες της μαύρης περιόδου. Η επέμβαση των Βουλγάρων εις βάρος των βορειοελλαδίτικων χωριών. Η εκτέλεση 200 κατοίκων στα Κερδύλλια και το κάψιμο οικισμών. Η μαύρη αγορά του λαδιού και οι δωσίλογοι. Ο ερχομός του Τσιτσάνη και το περίφημο ουζερί. Η ενεργοποίηση του ΕΑΜ και η σύγκρουση με πληθυσμούς, όπως οι τουρκόφωνοι Πόντιοι (αναφέρονται ο Κισά Μπατζάκ και ο Αντόν Τσαούς). Ο εκτοπισμός του εβραϊκού πληθυσμού, από τις μελανότερες στιγμές στην Ιστορία και την αφήγηση.

Το 1941 είναι μια τοιχογραφία εποχής για την οποία ο Πέτρου έχει κάνει την έρευνά του (είναι ενδεικτική η βιβλιογραφία των 25 τίτλων που παραθέτει στο τέλος) δίνοντας, ωστόσο, τον πρώτο λόγο στο σχέδιο και το χρώμα. Ως Θεσσαλονικιός, εξάλλου, συνδέεται διαισθητικά με την τοπογραφία της πόλης την οποία αναπαριστά με λεπτομέρειες φιλτράροντάς την προφανώς μέσα από το δικό του αισθητικό πρίσμα. Αντλεί σίγουρα από την καταπακτή των ιστορικών υλικών όσα χρειάζεται, αλλά φροντίζει να μη «φωνάζουν» την ιστορικότητά τους. Στα καρέ του κυριαρχεί η αφηγηματικότητα και μια ιστορία γνωστή που πρέπει να ειπωθεί με καινούριο τρόπο. Το τέλος άλλωστε προϊδεάζει για τη συνέχεια, καθώς φτάνουμε στα πρόθυρα του ελληνικού Εμφυλίου.