Ρετροτοπία, το αντίστροφο της ουτοπίας

To 2010, ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν τιμήθηκε από κοινού με τον Αλέν Τουρέν με το βραβείο Principe de Asturias. Με την ευκαιρία αυτή έγινε στο Οβιέδο μια συζήτηση ανάμεσά τους με θέμα τον δημόσιο ρόλο των διανοουμένων. O Γάλλος υποστήριξε ότι αν θέλεις να συμβάλεις στην κατανόηση του σημερινού κόσμου πρέπει να αναπτύξεις μια θεωρία. Ο Πολωνός αντέτεινε ότι για να τραβήξεις την προσοχή είναι καλό να επινοήσεις μια μεταφορά που να εκφράζει το νόημα, ή την έλλειψη νοήματος, των πραγμάτων

H ιδέα της μιας έκφρασης που εξηγεί σύνθετες πλευρές της κοινωνικής πραγματικότητας δεν ήταν βέβαια καινούργια. Ο Φουκώ είχε μιλήσει για την «πειθαρχημένη κοινωνία». Ο Χάμπερμας, για την «αποικιοποίηση του κόσμου της ζωής». Ο Βέμπερ, για τη «γραφειοκρατικοποίηση του χαρίσματος». Η συμβολή του Μπάουμαν στη δημόσια συζήτηση ήταν η ιδέα της «ρευστής κοινωνίας», όπου η ρευστότητα εξηγούσε τη νέα κατάσταση του καπιταλισμού, του έρωτα ή της γνώσης.

Από μικρός, από τα 7 ως τα 13 του χρόνια, ο Μπάουμαν ήταν ο παθητικός πρωταγωνιστής ενός παιχνιδιού που έπαιζαν οι συμμαθητές του στο σχολείο του Πόζναν, στην Πολωνία. To έλεγαν «το κυνήγι του Εβραίου» και οι διώκτες συναγωνίζονταν για το ποιος ήταν περισσότερο πατριώτης. «Μια μέρα», θα έγραφε πολλά χρόνια αργότερα ο Μπάουμαν στις κόρες του, «αφού έκανε τα ψώνια της, ήρθε η μητέρα μου να με πάρει από το σχολείο. Οι δύο συμμαθητές μου που είχαν εκείνη τη μέρα το προνόμιο να με κυνηγήσουν ήταν εκεί, στη συνηθισμένη τους θέση, και οι τέσσερίς μας πήραμε τον δρόμο για το σπίτι. Εκείνοι κρατούσαν μια απόσταση, κατά τα άλλα όμως η συμπεριφορά τους δεν επηρεαζόταν από το γεγονός ότι η μητέρα μου ήταν παρούσα. Με έβριζαν και με κορόιδευαν όπως συνήθως. Κοίταξα τη μητέρα μου. Με κράταγε κοντά της, είχε όμως το κεφάλι χαμηλά, τα μάτια καρφωμένα στο έδαφος, και φρόντιζε να μην κοιτάζει πίσω. Ξαφνικά συνειδητοποίησα ότι η μητέρα μου, η παντοδύναμη και πανταχού παρούσα, δεν μπορούσε να με υπερασπιστεί, δεν ήξερε τι να κάνει! Φοβόταν, αισθανόταν εξευτελισμένη! Από εκείνη την ημέρα, και για πολλά χρόνια, ζούσα τρομοκρατημένος».

Τον Μπάουμαν δεν θα τον κυνηγούσαν όμως μόνο επειδή ήταν Εβραίος. Στις 19 Μαρτίου του 1968, γράφει η πολωνίδα κοινωνιολόγος Ιζαμπέλα Βάγκνερ σε μια καινούργια βιογραφία, ο Ζίγκμουντ κάθισε με τη γυναίκα του και τις κόρες του μπροστά στην τηλεόραση για να παρακολουθήσει την ομιλία του γενικού γραμματέα του κόμματος Βλαντισλάβ Γκομούλκα. Το προηγούμενο δεκαήμερο τα πανεπιστήμια της Βαρσοβίας και άλλων πόλεων είχαν γνωρίσει αναταραχή, την οποία ο Γκομούλκα απέδωσε σε «δυνάμεις εχθρικές προς τον σοσιαλισμό». Προς το τέλος της ομιλίας του, ο γραμματέας κατονόμασε και τους πανεπιστημιακούς που πολεμούσαν το κόμμα από αναθεωρητικές θέσεις: Μπρους, Μπάτσκο, Μοράφσκι, Κολακόφσκι, Μπάουμαν… Εντρομα κοίταξαν τα κορίτσια τον πατέρα τους, ο οποίος έκλεισε την τηλεόραση.

O μεγάλος αυτός διανοούμενος της ανατολικής Ευρώπης έγραψε πολλά βιβλία. Κάθε φορά που τελείωνε ένα, διακήρυσσε ότι ήταν το τελευταίο του. Κι ύστερα έγραφε το επόμενο. Τα περισσότερα μεταφράστηκαν σε πάνω από 30 γλώσσες και έσπαγαν το ένα μετά το άλλο όλα τα ρεκόρ των πωλήσεων. Το πιο εντυπωσιακό, γράφει η Ιζαμπέλα Βάγκνερ, είναι ότι στους αναγνώστες του Μπάουμαν περιλαμβάνονται άνθρωποι που δεν μπορούν να συγκεντρωθούν ούτε καν για να διαβάσουν μια ανάλυση σε μια εφημερίδα, νέα παιδιά χαμένα σε μια θάλασσα ηλεκτρονικών παιχνιδιών, εικονικών ερωτικών σχέσεων, tweet, chat και έξυπνα τηλέφωνα της τελευταίας τεχνολογίας.

Στις 6 Μαρτίου του 1999, ο Μπάουμαν έγραψε στον αυστραλιανό κοινωνιολόγο και φίλο του Πίτερ Μπάιλχαρτς ότι δεν ήξερε αν θα προλάβει να τελειώσει τη «Ρευστή Νεωτερικότητα». Τελικά το βιβλίο αυτό σηματοδότησε την αρχή της παγκόσμιας φήμης του. Αλλά ούτε αυτό του έδωσε αυτοπεποίθηση. Πάντα έλεγε ότι δεν ηγείται, ακολουθεί. Και ότι ανακυκλώνει τις ιδέες άλλων ανθρώπων.

Ο Μπάουμαν δεν έδινε οδηγίες για το πώς πρέπει να ζούμε. Ο καθένας, πίστευε, πρέπει να ακολουθεί τον δικό του δρόμο: μπορούμε να συνεχίζουμε τις ρευστές ζωές μας ή να τις αλλάζουμε. Αρνιόταν να προβλέψει και το μέλλον. Μιλούσε για το παρόν σε σχέση με ένα παρελθόν που γνώριζε καλά. Στο τελευταίο του βιβλίο εισήγαγε τον όρο «Ρετροτοπία», το αντίστροφο της ουτοπίας, την τάση μας δηλαδή να τοποθετούμε στο παρελθόν το όραμα μιας καλύτερης κοινωνίας. Η αυτοκρατορική ρετροτοπία, που επανερμηνεύει με μεταμοντέρνο τρόπο την ιστορική εμπειρία του τσαρισμού του 19ου αιώνα για να απαντήσει στις αυξανόμενες αντιφάσεις του μετασοβιετικού χώρου, είναι εδώ και αρκετά χρόνια όλο και πιο παρούσα στη ρητορική και στις θέσεις του Κρεμλίνου. Με την κριτική του στον Λένιν για τη «δημιουργία» της Ουκρανίας, ο Βλαντίμιρ Πούτιν προανήγγειλε στο όνομα της ρετροτοπίας τον εγκληματικό πόλεμο αυτών των ημερών.

Η εξαίρεση

Η Ευρώπη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν ένα παράδειγμα «στέρεης» ζωής, όπως έδειχνε η ασφάλεια του κοινωνικού κράτους, η πλήρης απασχόληση, η καθαρή διάκριση μεταξύ εργασίας και ελεύθερου χρόνου, η σαφής αντιπαράθεση του Ψυχρού Πολέμου. Η σημερινή εποχή όμως χαρακτηρίζεται από τη ρευστότητα, παρατήρησε ο Μπάουμαν στις αρχές αυτού του αιώνα. «Η βασική τεχνική της εξουσίας είναι η απόδραση, η διολίσθηση, η έκθλιψη και η αποφυγή. Το αντικείμενο των νέων πολέμων δεν είναι η κατάκτηση νέων εδαφών, αλλά η συντριβή των τειχών που σταματούν τη ροή των νέων, ρευστών, παγκοσμίων δυνάμεων». Είναι φανερό ότι ο Πούτιν αποτελεί εξαίρεση. Είχε δίκιο η Ανγκελα Μέρκελ που, μετά την προσάρτηση της Κριμαίας, τον χαρακτήρισε έναν άνθρωπο που χρησιμοποιεί μεθόδους του 19ου αιώνα στον 21ο αιώνα. Στην παγκοσμιοποίηση και το δίκαιο, εκείνος απαντά με εθνικισμό και πολέμους.