Πώς η γήρανση του πληθυσμού επιβαρύνει τα συνταξιοδοτικά συστήματα της Ευρώπης

Σε όλη την Ευρώπη οι παιδικές χαρές αδειάζουν ενώ τα γηροκομεία γεμίζουν. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμά ότι έως το 2070 θα υπάρχουν μετά βίας δύο άτομα εργάσιμης ηλικίας στην ήπειρο για κάθε άτομο άνω των 65, σε σύγκριση με περίπου τρία σήμερα.

Στην Ευρώπη σύμφωνα με το Economist οι πολιτικοί θα πρέπει να είναι πιο προσεκτικοί με το συνταξιοδοτικό σύστημα. Η προσπάθεια του γάλλου προέδρου Εμανουέλ Μακρόν να αυξήσει την ηλικία συνταξιοδότησης από τα 62 στα 64 προκάλεσε μαζικές απεργίες το 2023. Μόλις τον περασμένο Οκτώβριο ο πρωθυπουργός του αναγκάστηκε να αποσύρει το μέτρο για να σώσει την κυβέρνησή του.

Οι νομοθέτες αλλού στην Ευρώπη φοβούνται επίσης την οργή των συνταξιούχων. Στη Γερμανία, ο καγκελάριος Φρίντριχ Μερτς διαπραγματεύεται με βουλευτές που υποστηρίζουν ότι οι πρόσφατες προτάσεις του για αλλαγές στο συνταξιοδοτικό σύστημα κρατούν τις παροχές υψηλότερες από ό,τι επιτρέπουν τα μελλοντικά δημογραφικά δεδομένα.

Λίγες βόρειες χώρες —η Ολλανδία, η Σουηδία, η Δανία και η Ελβετία— βρίσκονται σε πλεονεκτική θέση χάρη στα κεφαλαιοποιημένα συνταξιοδοτικά τους συστήματα. Εργαζόμενοι και εργοδότες συνεισφέρουν σε ισχυρά ταμεία που επενδύουν τα χρήματα, δημόσια ή ιδιωτικά. Μερικά από αυτά τα ταμεία είναι δημόσια και υποχρεωτικά, όπως το ATP της Δανίας. Οι αποδόσεις χρηματοδοτούν τις μελλοντικές συντάξεις.

Η κατάσταση είναι πολύ πιο δύσκολη σε χώρες όπως η Γαλλία, η Ιταλία και η Γερμανία, όπου οι δημόσιες συντάξεις είναι «pay-as-you-go»: οι σημερινοί εργαζόμενοι πληρώνουν για τους σημερινούς συνταξιούχους. Με τον ενεργό πληθυσμό να συρρικνώνεται, αυτά τα συστήματα γίνονται ολοένα και πιο ευάλωτα. Πολλές από αυτές τις χώρες έχουν ήδη περιορισμένα δημοσιονομικά περιθώρια.

Ακόμη χειρότερα, οι χώρες που στηρίζονται περισσότερο σε μη κεφαλαιοποιημένα συστήματα είναι και αυτές που γερνούν πιο γρήγορα. Η Κομισιόν προβλέπει ότι ως το 2045 το κόστος των κρατικών συντάξεων θα αυξηθεί σχεδόν κατά τέσσερις μονάδες ΑΕΠ στην Ισπανία και κατά τρεις στην Πορτογαλία. Στις βόρειες χώρες με κεφαλαιοποιημένα συστήματα, η επιβάρυνση θα είναι πολύ μικρότερη.

Οι χώρες  που γερνούν πιο γρήγορα προσφέρουν ήδη από τις πιο γενναιόδωρες συντάξεις και χαμηλά όρια συνταξιοδότησης. Ο μέσος Γάλλος συνταξιούχος λαμβάνει σύνταξη επί 23 χρόνια — περισσότερο από κάθε άλλη χώρα του ΟΟΣΑ. Στη Δανία, ο μέσος όρος είναι 19 χρόνια, ενώ η κυβέρνηση σχεδιάζει να αυξήσει την ηλικία συνταξιοδότησης στα 70 έως το 2040, την υψηλότερη στην Ευρώπη.

Η πίεση για μεταρρυθμίσεις γίνεται ακόμη πιο επιτακτική καθώς αυξάνονται και άλλες δαπάνες που σχετίζονται με τη γήρανση. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το κόστος μακροχρόνιας φροντίδας ηλικιωμένων και χρονίως πασχόντων θα αυξηθεί από το 1,7% του ΑΕΠ το 2022 στο 2,6% το 2070. Οι βόρειες χώρες θα αντέξουν καλύτερα, χάρη στην ισχυρή ανάπτυξη και τις στιβαρές δημόσιες υπηρεσίες τους. Οι νότιες χώρες, με ταχύτερη γήρανση του πληθυσμού, θα δουν τη ζήτηση για υγειονομική περίθαλψη να εκτοξεύεται.

Όλες οι χώρες, όμως, θα επωμιστούν βαριά κόστη. Γαλλία, Βέλγιο, Νορβηγία και Αυστρία αναμένεται να δαπανούν περίπου το 30% του ΑΕΠ για το κόστος γήρανσης έως το 2045 — το υψηλότερο στην Ευρώπη. Η Νορβηγία, ωστόσο, διαθέτει το μεγαλύτερο κρατικό επενδυτικό ταμείο στον κόσμο και μπορεί να γεράσει πιο… πολυτελώς.

Οι μεταρρυθμίσεις μπορούν να περιορίσουν τη ζημιά. Ορισμένες χώρες έχουν ήδη μειώσει τη γενναιοδωρία των συντάξεων, συνδέοντας για παράδειγμα τις παροχές με το προσδόκιμο ζωής. Όμως οι πολιτικοί πρέπει να κινηθούν γρήγορα, ώστε το βάρος της γήρανσης να κατανεμηθεί σε πολλές γενιές και να αποφευχθούν ξαφνικές περικοπές ή απότομες αυξήσεις φόρων στο μέλλον.

Άλλες χώρες, όπως η Γαλλία, η Ιταλία και η Γερμανία, βρίσκονται σε μεγαλύτερο κίνδυνο επειδή οι δημόσιες συντάξεις τους είναι μη κεφαλαιοποιημένες. Οι σημερινοί εργαζόμενοι πληρώνουν για τους σημερινούς συνταξιούχους, πράγμα που σημαίνει ότι τα συστήματα θα βασίζονται σε μια ολοένα και μικρότερη δεξαμενή ατόμων που εισφέρουν στο συνταξιοδοτικό.

Σύμφωνα πάντα με τον Economist οι χώρες που βασίζονται περισσότερο σε μη κεφαλαιοποιημένα συνταξιοδοτικά συστήματα γερνούν και ταχύτερα.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναφέρει ότι η αυξανόμενη εξάρτηση περισσότερων ηλικιωμένων από λιγότερους εργαζομένους θα προσθέσει σχεδόν τέσσερις ποσοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ στο κόστος των κρατικών συντάξεων στην Ισπανία και περίπου τρεις στην Πορτογαλία έως το 2045. Τα κεφαλαιοποιημένα συστήματα των βόρειων ευρωπαϊκών χωρών που γερνούν πιο αργά θα δουν πολύ μικρότερη αύξηση.

Η πίεση για μεταρρυθμίσεις γίνεται ακόμη πιο επιτακτική καθώς αυξάνονται και άλλες δαπάνες που σχετίζονται με τη γήρανση. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το κόστος μακροχρόνιας φροντίδας ηλικιωμένων και χρονίως πασχόντων θα αυξηθεί από το 1,7% του ΑΕΠ το 2022 στο 2,6% το 2070. Οι βόρειες χώρες θα αντέξουν καλύτερα, χάρη στην ισχυρή ανάπτυξη και τις στιβαρές δημόσιες υπηρεσίες τους. Οι νότιες χώρες, με ταχύτερη γήρανση του πληθυσμού, θα δουν τη ζήτηση για υγειονομική περίθαλψη να εκτοξεύεται.

Όλες οι χώρες, όμως, θα επωμιστούν βαριά κόστη. Γαλλία, Βέλγιο, Νορβηγία και Αυστρία αναμένεται να δαπανούν περίπου το 30% του ΑΕΠ για γηραντικό κόστος έως το 2045 — το υψηλότερο στην Ευρώπη. Η Νορβηγία, ωστόσο, διαθέτει το μεγαλύτερο κρατικό επενδυτικό ταμείο στον κόσμο και μπορεί να γεράσει πιο… πολυτελώς.

Οι μεταρρυθμίσεις μπορούν να περιορίσουν τη ζημιά. Ορισμένες χώρες έχουν ήδη μειώσει τη γενναιοδωρία των συντάξεων, συνδέοντας για παράδειγμα τις παροχές με το προσδόκιμο ζωής. Όμως οι πολιτικοί πρέπει να κινηθούν γρήγορα, ώστε το βάρος της γήρανσης να κατανεμηθεί σε πολλές γενιές και να αποφευχθούν ξαφνικές περικοπές ή απότομες αυξήσεις φόρων στο μέλλον. Η δημοσιονομική σύνεση σήμερα δημιουργεί περιθώριο για αξιοπρεπή γήρανση αύριο.