«Θεϊκά προικισμένοι»: Πώς οι αγαπημένοι καλλιτέχνες του Χίτλερ παρέμειναν επιτυχημένοι μετά τον Β΄ Παγκόσμιο

Ο μαέστρος Χέρμπερτ φον Κάραγιαν προσχώρησε στο Εθνικοσοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα (NSDAP) του Αδόλφου Χίτλερ, όχι μία, αλλά δύο φορές – μία στην Αυστρία και μία στη Γερμανία. Ωστόσο, ο διάσημος κλασικός μουσικός εξακολουθούσε να αποθεώνεται μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ως ένας από τους σπουδαιότερους μαέστρους όλων των εποχών.

Ο αρχιτέκτονας του Χίτλερ Άλμπερτ Σπέερ εξέτισε 20 χρόνια στη φυλακή λόγω του ναζιστικού παρελθόντος του, αλλά στη συνέχεια, τη δεκαετία του 1970, δημοσίευσε βιβλία για τη ζωή του ως Ναζί, τα οποία γνώρισαν τεράστια επιτυχία.

Ο Βίλαντ Βάγκνερ, οικογενειακός φίλος του Αδόλφου Χίτλερ, έγινε γνωστός τη δεκαετία του 1950 ως διευθυντής του περίφημου Φεστιβάλ του Μπαϊρόιτ, ο οποίος φημίστηκε για τις καινοτόμες σκηνοθεσίες όπερας.

Ο συνθέτης Ρίχαρντ Στράους, ο μαέστρος Βίλχελμ Φουρτβένγκλερ, οι γλύπτες Άρνο Μπρέκερ και Βίλι Μέλερ επωφελήθηκαν επίσης από τον εθνικοσοσιαλισμό και μπόρεσαν σε μεγάλο βαθμό να συνεχίσουν το έργο τους μετά το τέλος του πολέμου.

Τα ονόματά τους περιλαμβάνονταν στον λεγόμενο κατάλογο των «θεϊκά προικισμένων» καλλιτεχνών και πολιτιστικών προσωπικοτήτων που συνέταξε ο Αδόλφος Χίτλερ τον Αύγουστο του 1944 κατά την τελική φάση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Όσοι περιλαμβάνονταν στον κατάλογο τελούσαν υπό ειδική προστασία και δεν ήταν υποχρεωμένοι να υπηρετήσουν τη στρατιωτική τους θητεία.

Πίνακες του Αδόλφου Χίτλερ

Η αποναζιστικοποίηση της Γερμανίας

Από το 1945, τη χρονιά που ο Κόκκινος Στρατός μπήκε στο Άουσβιτς και το Βερολίνο και ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος έφτασε στο τέλος του, η Γερμανία, υπό την καθοδήγηση των Συμμάχων, υποβλήθηκε στη λεγόμενη αποναζιστικοποίησή της. Σκοπός ήταν να απομακρυνθούν όσοι ανήκαν στο ναζιστικό κόμμα από θέσεις εξουσίας στη νέα μεταπολεμική κοινωνία.

«Κατά τη διαδικασία εκδημοκρατισμού, επρόκειτο για μια διαδικασία ασφαλείας κατά την οποία οι άνθρωποι έπρεπε να συμπληρώσουν πολύ ακριβή ερωτηματολόγια προκειμένου να καθοριστεί ποιος επιτρέπεται να παραμείνει σε ποια επαγγέλματα», δήλωσε στη DW η ιστορικός Χάνε Λέσαου.

Όσοι εργάζονταν στο δημόσιο ή σε υψηλόβαθμους επαγγελματίες έπεφταν κάτω από αυξημένο έλεγχο. Οι ψευδείς δηλώσεις στα ερωτηματολόγια -ιδιαίτερα σχετικά με το αν είχαν ενταχθεί ή όχι στο ναζιστικό κόμμα- αντιμετωπίστηκαν με σκληρή τιμωρία από τους συμμάχους, ιδίως από τις ΗΠΑ.

Μετά από διετή απαγόρευση, ο μαέστρος Βίλχελμ Φούρτβενγκλερ κατάφερε να αποδείξει ότι δεν υπήρξε ποτέ ναζιστής και του επετράπη να διευθύνει ξανά τη Φιλαρμονική Ορχήστρα του Βερολίνου.

Εν τω μεταξύ, η τότε διευθύντρια του Φεστιβάλ του Μπαϊρόιτ, Γουίνιφρεντ Βάγκνερ, αναγκάστηκε να παραιτηθεί από τη θέση της.

Άλμπερτ Σπέερ, Αδόλφος Χίτλερ και Αρνό Μπρέκερ στο Παρίσι το 1940

Ο Χίτλερ και η οικογένεια Βάγκνερ

Ο εγγονός του συνθέτη Ρίχαρντ Βάγκνερ, ο Βίλαντ Βάγκνερ, ήταν επίσης στον κατάλογο των αγαπημένων καλλιτεχνών του Χίτλερ. Ο Ρίχαρντ Βάγκνερ είχε ιδρύσει το διάσημο Φεστιβάλ του Μπαϊρόιτ, το οποίο πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1876. Το 1908, ο γιος του Ζίγκφριντ Βάγκνερ και αργότερα η νύφη του Γουίνιφρεντ Βάγκνερ ανέλαβαν τη διεύθυνσή του. Το ζευγάρι υποστήριξε τον Αδόλφο Χίτλερ ήδη από τη δεκαετία του 1920, ακόμη και πριν αυτός ανέλθει στην εξουσία. Η Γουίνιφρεντ Βάγκνερ είχε μάλιστα ταξιδέψει στο Μόναχο για να παρακολουθήσει το πραξικόπημα του 1923.

«Ο Χίτλερ είχε τις πιο φιλικές οικογενειακές σχέσεις. Ο Βίλαντ, ο πρωτότοκος του Ζίγκφριντ και της Γουίνιφρεντ Βάγκνερ, ήταν ο διορισμένος διάδοχος του θρόνου, το επίκεντρο της προσοχής και προσωπικά προνομιούχος του Χίτλερ», λέει ο Σβεν Φρίντριχ, διευθυντής του Μουσείου Ρίχαρντ Βάγκνερ στο Μπαϊρόιτ.

Ο σκηνογράφος και σκηνοθέτης όπερας ήταν ένας τυπικός εκπρόσωπος της γενιάς του, εξηγεί ο Φρίντριχ: Ο Βίλαντ Βάγκνερ «έκανε ακριβώς ό,τι έκαναν εκατομμύρια συνομήλικοί του, απέκρυψε τα πάντα. Μετά τον πόλεμο, έλεγε πάντα «ο Χίτλερ έχει τελειώσει για μένα»».

Ωστόσο, ο Βίλαντ Βάγκνερ έκανε περισσότερα από το να σιωπά απλώς μπροστά στις ναζιστικές θηριωδίες, όπως εκατομμύρια άλλοι Γερμανοί. «Για μένα, το όριο είναι πάντα εκεί όπου οι άνθρωποι κάνουν πράγματα προς όφελός τους που δεν ήταν υποχρεωμένοι να κάνουν», λέει ο ειδικός στον Βάγκνερ Σβεν Φρίντριχ, επισημαίνοντας ότι ο Βίλαντ Βάγκνερ χρησιμοποίησε το ναζιστικό σύστημα προς όφελός του για να απαλλαγεί από τον αντίπαλό του, τον επιτυχημένο σκηνογράφο Εμίλ Πρετόριους. Ο Βάγκνερ τον κατήγγειλε ως συμπαθούντα τους Εβραίους, γεγονός που οδήγησε αρχικά στην απαγόρευση εργασίας του Πρετόριους.

Παρ’ όλα αυτά, ο Βάγκνερ απλώς τιμωρήθηκε με πρόστιμο κατά τη διάρκεια της διαδικασίας αποναζιστικοποίησής του και παρόλα αυτά του επετράπη να διευθύνει το διάσημο Φεστιβάλ του Μπαϊρόιτ μετά τον πόλεμο, όπου έκανε μια επιτυχημένη καριέρα και του αποδίδεται η αναζωογόνηση του φεστιβάλ και η απομάκρυνσή του από τις σχέσεις του με τον Χίτλερ.

Ζίγκφριντ και Γουίνιφρεντ Βάγκνερ με την οικογένειά τους

Συνέχιζαν να διορίζονται και να πληρώνονται αδρά για αυτό

Το 2021, ο Βόλφγκανγκ Μπράουναις επιμελήθηκε την έκθεση «Die Liste der ‘Gottbegnadeten Künstler des Nationalsozialismus in der Bundesrepublik» (Θεϊκά προικισμένοι: Εθνικοσοσιαλισμός στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία’) στο Γερμανικό Ιστορικό Μουσείο του Βερολίνου.

Κατά τη διάρκεια της έρευνάς του, ανακάλυψε ότι πολλοί διάσημοι καλλιτέχνες που υποστηρίχθηκαν από τους Ναζί συνέχισαν να έχουν επιτυχημένη καριέρα μετά το 1945.

«Παρόλο που η νέα, προοδευτική καλλιτεχνική σκηνή αγνοούσε στην πραγματικότητα αυτούς τους καλλιτέχνες, εξακολουθούσαν να λαμβάνουν απίστευτο αριθμό καλά αμειβόμενων αναθέσεων σε δημόσιους χώρους, δημαρχεία, σχολεία, θέατρα και νοσοκομεία μετά το 1945», δήλωσε ο Μπράουναις στην DW.

Το παρελθόν τους δεν φάνηκε να αποτρέπει κανέναν από το να τους δώσει δουλειά – ακόμη και για εκείνους που είχαν υποστηρίξει ανοιχτά το ναζιστικό κόμμα.

Ο γλύπτης Βίλι Μέλερ, για παράδειγμα, είχε αναλάβει από το ναζιστικό κόμμα να δημιουργήσει το μεγάλο γλυπτό ενός λαμπαδηδρόμου για το συγκρότημα Ordensburg Vogelsang. Στη συνέχεια, μετά τον πόλεμο, το 1962, παρουσίασε το γλυπτό του «The Mourner» («Ο πενθούντας») στην αίθουσα μνήμης στο Oberhausen της Γερμανίας, που τιμά τα θύματα του ναζιστικού καθεστώτος.

Σχεδόν κανείς δεν διαμαρτυρήθηκε για την παρουσία του έργου ενός καλλιτέχνη που συνδέεται με τους Ναζί, όπως ο Μέλερ, σε ένα μνημείο του Ολοκαυτώματος, επισημαίνει ο Βόλφγκανγκ Μπράουναις. Βρίσκει ιδιαίτερα ανησυχητικό το παράδειγμα του αγάλματος «The Mourner»: «Στέκεσαι μπροστά στο πρώτο κέντρο τεκμηρίωσης και αποκαλύπτεται μια μνημειακή φιγούρα φτιαγμένη από έναν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους των Ναζί. Είναι ακατανόητο».

«The Mourner», Βίλι Μέλερ, Πηγή: trauernde.gedenkhalle.de

Οι «θεϊκά προικισμένοι» σήμερα

Η έκθεση του Μπράουναις σχετικά με τη λίστα των «θεϊκά προικισμένων» έφερε εκ νέου την προσοχή στο θέμα. Ο τοπικός Τύπος προέτρεψε τους πολιτικούς του Βερολίνου να αμφισβητήσουν το δημόσιο έργο που παρήχθη μετά το 1945 από τους εν λόγω καλλιτέχνες και να λάβουν μέτρα.

Αλλά τώρα, αρκετά χρόνια μετά, ο ίδιος λυπάται που το θέμα έχει εν πολλοίς περάσει στην αφάνεια και ελπίζει ότι το κοινό θα ενδιαφερθεί και πάλι: «Διαφορετικά, αυτοί οι καλλιτέχνες θα εξακολουθούν να τιμώνται με το να έχουν τα έργα τους σε δημόσιους χώρους».