Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Ε’)

Στα Λήναια του 422 π.Χ. ο Φιλωνίδης ανέβασε ως χοροδιδάσκαλος δύο κωμωδίες του Αριστοφάνη: τους Σφήκες και τον Προάγωνα, έργο χαμένο, που πραγματευόταν την παρουσίαση των ηθοποιών και των λοιπών συντελεστών μιας τραγωδίας μια δυο μέρες πριν λάβουν χώρα οι δραματικοί αγώνες στα Διονύσια.

Στο σωζόμενο έργο του 422 π.Χ., στους Σφήκες, ο Αριστοφάνης επανέρχεται στο ζήτημα της σχέσης μεταξύ πατέρα και γιου, που είχαμε ήδη συναντήσει στους Δαιταλείς και στις Νεφέλες. Η διαφορά εδώ συνίσταται στην αντιστροφή των ρόλων: ο παραστρατημένος είναι ο πατέρας, και εκείνος που βασανίζεται γι’ αυτόν είναι ο γιος του. Τα ονόματα των δύο πρωταγωνιστών φανερώνουν τη ριζική αντίθεση απόψεων και σε ό,τι αφορά την πολιτική τους φιλοσοφία: ο ηλικιωμένος Φιλοκλέων είναι ένθερμος υποστηρικτής του αμφιλεγόμενου Κλέωνος, ενώ ο νεαρός Βδελυκλέων τον μισεί.

Πέραν τούτων, ο Φιλοκλέων είναι η προσωποποίηση ενός άμετρου δικαστικού πάθους, που την εποχή εκείνη είχε λάβει επιδημικές διαστάσεις. Η λατρεία αυτή του Φιλοκλέωνος –όπως και χιλιάδων άλλων συμπολιτών του– για την Ηλιαία, ο έρωτάς του για τις δίκες, σχετιζόταν αφενός μεν με την κοινωνική καταξίωση που εξασφάλιζε η ιδιότητα του λαϊκού δικαστή, αφετέρου δε με τα διόλου ευκαταφρόνητα οικονομικά οφέλη των δικαστών (ο Κλέων είχε φροντίσει μάλιστα να αυξήσει το μισθό των λαϊκών δικαστών που είχε εισαγάγει ο Περικλής).

Ο Βδελυκλέων διαφωνεί πλήρως με τη –σύμφυτη στους Έλληνες– δικανική ακράτεια του πατέρα του, και η αντίθεσή του αυτή συνιστά το περιεχόμενο της κωμωδίας μέχρι την παράβαση – το σημείο εκείνο του έργου όπου αποσύρονται οι υποκριτές και ο χορός απευθύνεται άμεσα στο κοινό. Δύο δούλοι, ο Σωσίας και ο Ξανθίας, έχουν αναλάβει κατόπιν διαταγής του τη φρούρηση του δικομανούς πατέρα του, τον οποίον έχει κλειδώσει στο σπίτι τους, ώστε να τον κρατήσει μακριά από τα δικαστήρια. Τον Φιλοκλέωνα, που προβαίνει σε κωμικές απόπειρες απόδρασης, επισκέπτεται στην οικία του ο ζωόμορφος χορός των γερο-δικαστών, ηλιαστών που είναι μεταμφιεσμένοι σε σφήκες (στην αρχαία ελληνική, ο σφηξ, γεν. σφηκός) με μεγάλο κεντρί και διακατέχονται από το ίδιο πάθος.

Ακολούθως, στη σκηνή του αγώνα, της λεκτικής αντιπαράθεσης, ο Βδελυκλέων επιβάλλει την άποψή του στον Φιλοκλέωνα, ο δε χορός πείθεται από τα επιχειρήματά του. Όμως, προς χάριν του πατέρα του, ο Βδελυκλέων στήνει στο σπίτι τους ένα «ιδιωτικό δικαστήριο», όπου δικάζεται μια υπόθεση κλοπής που αφορά όχι ανθρώπους αλλά σκύλους: ο σκύλος Λάβης από τις Αιξωνές κατηγορείται ότι έκλεψε σικελικό τυρί από τον Κυδαθηναιέα, ένα σκύλο από τον αστικό δήμο Κυδαθήναιον. Η διασκεδαστική αυτή υπόθεση παραπέμπει στην κατηγορία της υπεξαιρέσεως χρημάτων που είχε εκτοξεύσει το 425 π.Χ. ο διαβόητος Κλέων (τη δική του μορφή έχει ο Κυδαθηναιεύς) εναντίον του στρατηγού Λάχητος από τις Αιξωνές (τη δική του μορφή έχει ο Λάβης). Ο αυστηρός και χαιρέκακος δικαστής Φιλοκλέων (στο πρόσωπό του καυτηριάζονται εν γένει τα ήθη των δικαστών και παρωδείται η δικαστική διαφθορά) κάνει λάθος και ο Λάβης αθωώνεται – το ίδιο είχε συμβεί και στην πραγματική δίκη με τον Λάχητα.

Το παιδευτικό πείραμα του Βδελυκλέωνος προς το τέλος του έργου, η προσπάθειά του να απομακρύνει τον κακοντυμένο πατέρα του από το διαβρωμένο δικαστικό σύστημα και να τον ωθήσει σε έναν καλύτερο τρόπο ζωής, στους κόλπους της καλής κοινωνίας, προκαλεί ανεπιθύμητες παρενέργειες. Ο γέροντας μεθά, καβγαδίζει και συμπεριφέρεται ανάρμοστα στο συμπόσιο στο οποίο συμμετέχει, με το αδιάντροπο ερωτικό στοιχείο να κάνει στο τέλος την εμφάνισή του, όπως ήταν εξάλλου αναμενόμενο σε μια κωμωδία του Αριστοφάνη.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Στέλιος Βόκοβιτς (Βδελυκλέων), η Ελένη Χαλκούση (φουρνάρισσα) και ο Χριστόφορος Νέζερ (Φιλοκλέων) στους «Σφήκες» του Αριστοφάνη, σε παράσταση του Εθνικού Θεάτρου στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου τον Ιούνιο του 1963 (πηγή: Ψηφιοποιημένο αρχείο Εθνικού Θεάτρου/www.nt-archive.gr).

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Α’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Β’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Γ’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Δ’)