Γιάννης Τσαρούχης: Ρυθμός σαν άρωμα λουλουδιού

[…]

«Από παιδί είχε πάθος με την τέχνη του ηθοποιού» — να μια ακόμα φράση-κλειδί, που τη συναντάμε και σε μια αφήγηση του ίδιου του Γιάννη Τσαρούχη:

«Το αντικείμενο που μάγευε την παιδική μου διαίσθηση, το θέατρο παντομίμας του Χρυσοστομίδη. […] Δίπλα σ’ αυτό, η πόρτα της εισόδου των καλλιτεχνών, κλεισμένη μ’ ένα λεπτό πορτόφυλλο, ετοιμόρροπο, από σανίδια. Απ’ αυτήν την πόρτα, την τόσο φειδωλή και τσιγγούνα, προσπαθούσε να τραφεί η αγριεμένη από την πείνα παιδική μου φαντασία. Έπρεπε να περιμένεις ώρα και να ’χεις τύχη για να δεις καμιά από τις καλλιτέχνιδες, τις βαμμένες κάτασπρες με στουπέτσι, να περνάει βιαστικά για να πάει να παραστήσει μια κυρία των τιμών της Γενοβέφας. […] Αν ασχολούμαι μ’ αυτό το θέατρο, που από το στόμα της Μαρίκας Κοτοπούλη είχα ακούσει πως λεγόταν ρεζίλικο, το κάνω για δυο λόγους: πρώτον, γιατί το πρότυπό του είναι μέγα, όπως τ’ ομολογεί κι ο Θεόφιλος Γκωτιέ, θερμός θιασώτης του είδους· και δεύτερον, γιατί αυτές οι αλλαγές που υφίστατο από φτώχεια, άγνοια κι ατζαμοσύνη, όπως συνέβη και με το Κρητικό Θέατρο, εκφράζουν τον προαιώνιο και ιερό ρυθμό των Ελλήνων, κάτι ασύλληπτο, σαν το άρωμα του λουλουδιού, που πολλές φορές αμφιβάλλεις αν υπάρχει καν, και που όμως αναμφισβήτητα αποτελεί την πιο βαθιά του ουσία» (σ.σ. πηγή: Γιάννης Τσαρούχης, «Η Ελληνική Παντομίμα», περιοδικό «Θέατρο» του δημοσιογράφου, συγγραφέα και εκδότη Κώστα Νίτσου, τεύχος 15, Μάιος – Ιούνιος 1964).

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 28.12.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Μια άλλη, ακόμα πιο πειστική μαρτυρία για το πάθος του Τσαρούχη με την ηθοποιία ανήκει επίσης στον ίδιον. Σε μια συνέντευξή του στη Μαρία Καραβία, ο μεγάλος Έλληνας καλλιτέχνης είχε πει και τούτο:

«Κάποτε στη Ρώμη μού είπαν: Είστε ο μεγαλύτερος Έλλην ζωγράφος. Εγώ απάντησα: Είμαι ο μεγαλύτερος ηθοποιός. […] Έπαιξα τόσο καλά το ρόλο του ζωγράφου, που ούτε κι εγώ δεν ξέρω πια αν είναι αλήθεια ή ψέματα. Αισθάνομαι πάντοτε ηθοποιός» (σ.σ. πηγή: Μαρία Καραβία, «Ο στοχαστής του Μαρουσιού», σελ. 51, εκδόσεις Καστανιώτη).

Αν θα ήθελε να μελετήσει κανείς πιο σοβαρά την περίπτωση του «ηθοποιού Τσαρούχη», όχι με την έννοια που δίνουμε σήμερα στη λέξη «ηθοποιός», αλλά με τη σημασία που είχε ο όρος στην αρχαιότητα («ο το ήθος ποιών»), θα δούμε ίσως ότι ο Γιάννης Τσαρούχης όταν παίζει ή μιμείται τους διάφορους γυναικείους ρόλους, είτε σε φιλικές συναθροίσεις, είτε πάνω στο σανίδι της σκηνής, προς τέρψιν του ιδίου και των φίλων του, δεν διαφέρει ουσιαστικά απ’ τους αρχαίους ομοτέχνους του, ιδίως εκείνους στα τέλη του 4ου αιώνα, τότε που ακμάζει η μιμική τέχνη στην Αλεξάνδρεια και στη Σικελία. Είναι τότε που διάφοροι αυτοσχέδιοι θεατρίνοι και μίμοι παίζουν εδώ κι εκεί, σε δείπνα, σε δημόσιες γιορτές και σε σπίτια πλουσίων και εν συνεχεία —καθώς μας πληροφορεί ο Αλέξης Σολομός (σ.σ. πηγή: Αλέξης Σολομός, «Η παντοκρατορία των Μίμων», περιοδικό «Θέατρο», τεύχος 8, Μάρτιος – Απρίλιος 1963)— «κάνουν την έφοδό τους και στην επίσημη θεατρική αγορά — ένα ταπεινό ξυλένιο πατάρι κι ένας μπερντές τούς είναι αρκετά. Εκεί παίζουν την τραγική απελπισία του Ορφέα ή τις κωμικές απιστίες της Αλκμήνης. […] Είναι η εποχή που οι ηθοποιοί, όπως μας λέει ο Αριστοτέλης, έχουν επισκιάσει τους συγγραφείς και γι’ αυτό κερδίζουν για τον εαυτό τους τον διφορούμενο όρο».

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 28.12.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αν ο Γιάννης Τσαρούχης στις πρώτες προσποιήσεις του λειτουργεί με το ένστικτο του «γεννημένου ηθοποιού», αργότερα είναι σίγουρα ενημερωμένος από τα διαβάσματά του, από τις ίδιες τις εμπειρίες του μέσα στο χώρο του επαγγελματικού θεάτρου, όπου αναγνωρίζεται κυρίως ως ενδυματολόγος και σκηνογράφος, πάνω στο τι είναι αυτό το δυσερμήνευτο μυστήριο που είναι η τέχνη του ηθοποιού· και ξέρει ακόμα πως ο ηθοποιός δεν μπορεί να εκφράσει συναισθήματα που του είναι τελείως άγνωστα, «εάν μη τύχη προερακώς», καθώς λέει ο Αριστοτέλης (σ.σ. «Γιατί αν ένας δεν έχει δει το πράγμα πιο μπροστά», μτφρ Δ. Λυπουρλής, Ποιητική).

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 28.12.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Βλέποντας τώρα μια-μια όλες αυτές τις φωτογραφίες, που έχουν αιχμαλωτίσει για πάντα τον «ηθοποιό Τσαρούχη», εδώ ως Τραβιάτα, εκεί ως Αΐντα, στην άλλη ως Θαΐδα, δεν μπορώ παρά να θυμηθώ τα λόγια της Μπεατρίς Ντυσάν και να συμφωνήσω μαζί της πως «ηθοποιός είναι αυτός που είναι έτοιμος ν’ αλλάξει πουκάμισο».

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 28.12.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

*Απόσπασμα από εκτενές άρθρο του δημοσιογράφου (καλλιτεχνικού συντάκτη) Γιώργου Πηλιχού (1929-2003), που έφερε τον τίτλο «Ο ηθοποιός Γιάννης Τσαρούχης» και είχε δημοσιευτεί στον «Ταχυδρόμο» στις 28 Δεκεμβρίου 1989.

Ο διαπρεπής ζωγράφος, σκηνογράφος, ενδυματολόγος και σκηνοθέτης Γιάννης Τσαρούχης γεννήθηκε στον Πειραιά στις 31 Δεκεμβρίου 1909 (13 Ιανουαρίου 1910 με το νέο ημερολόγιο).

Ο Τσαρούχης ως «Τραβιάτα»

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 28.12.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Από τους σημαντικότερους κατά κοινή παραδοχή εκπροσώπους της γενιάς του ’30, ο Τσαρούχης ενσάρκωσε στις καλλιτεχνικές δημιουργίες του το ιδανικό της ελληνικότητας.

Με το ξεχωριστό προσωπικό ύφος του, καρπό των πολλαπλών επιρροών που δέχτηκε, ο Τσαρούχης απεικόνισε τοπία, νεκρές φύσεις, γυμνά και αλληγορικές σκηνές.

Απόκριες, ο Γιάννης Τσαρούχης και ο Γιάννης Μόραλης (δεξιά) μεταμφιεσμένοι με κοστούμια του ίδιου του Τσαρούχη

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 28.12.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Εξόχως χαρακτηριστικό κομμάτι του ζωγραφικού έργου του (συντίθεται από τοπία, νεκρές φύσεις, γυμνά και αλληγορικές σκηνές) αποτελούν οι σκηνές με ναύτες και στρατιώτες, αλλά και τα μεμονωμένα πορτρέτα, απόρροια του ενδιαφέροντός του για την ανθρώπινη μορφή.

Ο Γιάννης Τσαρούχης απεβίωσε στην Αθήνα στις 20 Ιουλίου 1989.

Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, φωτογραφία του Γιάννη Τσαρούχη αφιερωμένη στο σκηνογράφο Διονύση Φωτόπουλο.