Η μάγισσα έκανε το καπέλο ή το καπέλο την μάγισσα;

Όταν σκεφτόμαστε τη μάγισσα, το πρώτο που έρχεται στο μυαλό συχνά δεν είναι οι κατάρες ή τα φίλτρα, αλλά η σκούπα και το μυτερό καπέλο.

Η σκούπα εμφανίζεται ήδη σε καταγγελίες για μαγεία από τον 14ο αιώνα, όπως στην υπόθεση της Ιρλανδής Λαίδης Άλις Κάιτελερ το 1342, όπου οι διώκτες της ισχυρίστηκαν πως πετούσε πάνω στη σκούπα, διασχίζοντας κάθε τόπο «σαν να καλπάζει».

Από την άλλη, το καζάνι καθιερώθηκε ως σύμβολο χάρη στον Σαίξπηρ και τις ξακουστές μάγισσες του Μακμπέθ με το «Double, double toil and trouble; Fire burn and cauldron bubble» – τηn πλέον εμβληματική επωδό των μαγισσών.

Ωστόσο, το αντικείμενο που κυριάρχησε τελικά στην εικονογραφία της μάγισσας είναι το κωνικό καπέλο. Από τη Μάγισσα της Δύσης στον Μάγο του Οζ και την εκδοχή της Μάργκαρετ Χάμιλτον στην ταινία του 1939, μέχρι τις μάγισσες του Harry Potter και τη σύγχρονη Έλφαμπα στο Wicked, το καπέλο αυτό έγινε οικουμενικό σύμβολο.

Αρχαίες ρίζες ενός σχεδίου

Κωνικά καλύμματα εμφανίζονται σε φάσεις πολύ παλαιότερες της ευρωπαϊκής μαγείας: χρυσοί, επιμήκεις κώνοι με αστρονομικά μοτίβα στην Εποχή του Χαλκού, φορεμένοι από ιερείς με «θεϊκή γνώση», αλλά και σε μούμιες των 4ου–2ου αι. π.Χ. στην Κίνα, οι οποίοι αργότερα ονομάστηκαν «Μάγισσες του Σουμπέσι».

Στην ευρωπαϊκή ιστορία, τα μυτερά καπέλα συχνά συνδέθηκαν με καταναγκασμό και διαπόμπευση. Οι Εβραίοι άνδρες του 13ου αιώνα υποχρεώθηκαν από την Καθολική Εκκλησία να φορούν κωνικό Judenhut, ενώ κατά τη διάρκεια της Ιεράς Εξέτασης στην Ισπανία (από το 1478), όσοι κατηγορούνταν για αίρεση, βλασφημία ή μαγεία φορούσαν επιβλητικά, ψηλά καλύμματα όπως τα capirotes ή corozas. Αν και αυτά τα σύμβολα δεν συνδέθηκαν τότε άμεσα με «μάγισσες», η εικόνα τους επέζησε στη συλλογική φαντασία.

Στο Η Πτήση των Μαγισσών (1798), ο Γκόγια παρουσιάζει τρεις αιωρούμενες γυναικείες φιγούρες με ψηλά, κωνικά καπέλα — μια σύνθεση που συχνά εκλαμβάνεται ως έμμεση αναφορά στα καλύμματα των αιρετικών κατά την Ιερά Εξέταση. Ο πίνακας, ωστόσο, διαβάζεται κυρίως ως ειρωνική καταγγελία της δεισιδαιμονίας και της συλλογικής παράνοιας, όχι ως απευθείας εικονογράφηση των «μαγισσών» του λαϊκού φαντασιακού.

Τα καπέλα των ζυθοποιών

Υπάρχει και η αφήγηση ότι το σχήμα προέρχεται από τις γυναίκες που έφτιαχναν μπύρα στον Μεσαίωνα, οι οποίες λέγεται πως φορούσαν μυτερά καπέλα για να ξεχωρίζουν στην αγορά, χρησιμοποιώντας βότανα και καζάνια — άρα «ύποπτες» για μαγεία.

Ωστόσο, η ιστορικός Λόρα Κούνιν απορρίπτει αυτόν τον σύνδεσμο ως μεταγενέστερο εξωραϊσμό: όπως σημειώνει, τον 16ο αιώνα όλοι είχαν σκούπες και καζάνια, και οι ύποπτες για μαγεία συχνά απεικονίζονται με ελεύθερα μαλλιά, όχι με καλύμματα — ένδειξη ηθικής «αταξίας».

Πότε εμφανίζεται πραγματικά η μάγισσα με καπέλο;

Η πρώτη καταγεγραμμένη εικόνα μάγισσας με μυτερό καπέλο εντοπίζεται στο The Wonders of the Invisible World (1693) του Κότον Μέιδερ. Ωστόσο, τα καπέλα εκείνης της περιόδου ήταν, απλώς, της μόδας: πολλά πορτρέτα του 17ου αιώνα απεικονίζουν γυναίκες της εποχής να φορούν παρόμοιους κώνους χωρίς καμία σχέση με μαγεία.

Η σύνδεση έγινε σταδιακά μέσα από εικονογράφηση παραμυθιών, λαϊκές ιστορίες και αισθητικά μοτίβα του 18ου και 19ου αιώνα. Το μοντέλο πιθανόν επέζησε επειδή ήταν αναγνωρίσιμο — όχι επειδή είχε τότε αποκρυφιστική σημασία.

Το μαύρο χρώμα ενίσχυσε τη σκοτεινή του σημασία: μεταξύ ξυλογραφιών, νυχτερινών τελετών και θεολογικών αναπαραστάσεων, το «μαύρο» έγινε σύμβολο κακού.

Από τέρας σε εμβληματική φιγούρα

Η σύγχρονη, «κακιασμένη» εικόνα της μάγισσας διαμορφώθηκε σε μεγάλο βαθμό από τον Μάγο του Οζ. Η ερμηνεία της Μάργκαρετ Χάμιλτον στην ταινία του 1939 καθόρισε το πρότυπο της δαιμονικής πράσινης μάγισσας με γαμψή μύτη για γενιές θεατών.

Μετά τον 20ό αιώνα όμως, η φιγούρα της μάγισσας άρχισε να διαβάζεται διαφορετικά. Το Wicked — πρώτα ως μυθιστόρημα του Γκρέγκορι Μαγκουάιρ (1995) και στη συνέχεια ως μιούζικαλ και ταινίες — επανόρισε την Έλφαμπα όχι ως κακιά, αλλά ως παρεξηγημένη γυναίκα που περιθωριοποιείται επειδή αντιστέκεται στην εξουσία. Σειρές όπως Bewitched και Charmed συνέχισαν την ίδια κατεύθυνση, παρουσιάζοντας μάγισσες αυτόνομες, αλληλέγγυες και ισχυρές.

Στο σημερινό πολιτιστικό πλαίσιο, η μάγισσα έχει μετατραπεί σε φεμινιστικό σύμβολο: μια μορφή που αντιστέκεται στην πατριαρχία, διεκδικεί αυτοδιάθεση και συνδέεται με κοινοτικές, «μαγικές» πρακτικές που άλλοτε θεωρούνταν επικίνδυνες. Δεν είναι τυχαίο το σύνθημα που κυκλοφορεί σε social media και τους τοίχους των μητροπόλεων: «Είμαστε οι κόρες των μαγισσών που δεν κάψατε».

Ακόμη και το μυτερό καπέλο ακολουθεί αυτή την αλλαγή. Στη νέα κινηματογραφική εκδοχή του Wicked, ο βραβευμένος ενδυματολόγος Πολ Τάζεγουελ το επανασχεδιάζει με σπειροειδή, οργανική μορφή που παραπέμπει στη φύση και όχι στο «κακό», απομακρύνοντάς το από την καρικατούρα του περασμένου αιώνα.

Ένα σύμβολο που αλλάζει μαζί μας

Σήμερα το καπέλο δεν αντιμετωπίζεται ως τρομακτικό αντικείμενο: παιδιά το φορούν στις Απόκριες, σύγχρονοι παγανιστές το θεωρούν αγωγό ενέργειας, και το 2021 ήταν η πιο δημοφιλής στολή στην Google.

Όπως τα λαογραφικά μοτίβα του 17ου και 18ου αιώνα διαμόρφωσαν τη δική μας εικόνα για αυτό, έτσι και η δική μας εποχή θα επηρεάσει το πώς θα το δουν οι επόμενες γενιές.

Το καπέλο, τελικά, δεν «σημαίνει» κάτι από μόνο του — εμείς του δίνουμε το νόημά του, κάθε εποχή και για διαφορετικούς λόγους.

*Με πληροφορίες: ΒΒC