Μουσικό λεξιλόγιο!

Συμβαίνει συχνά διαβάζοντας μουσικά άρθρα, να συναντάμε γνωστές αλλά και άγνωστες λέξεις που αφορούν μεν στη μουσική, καταλαβαίνουμε καλά ότι πρόκειται για μουσικούς όρους, δεν ξέρουμε όμως τη σημασία τους.
Υποχρέωση αλλά και ευχαρίστηση των μουσικών συντακτών είναι να ενημερώνονται για οτιδήποτε αφορά στους μουσικούς όρους, που, πολύ συχνά χρειάζεται να χρησιμοποιήσουν στα κείμενά τους και με τη σειρά τους να ενημερώνουν τους αναγνώστες για την ερμηνεία των λέξεων.
Ξεκινάμε παραθέτοντας ένα μικρό χρήσιμο λεξικό που αφορά κυρίως στη World Music (μουσική απ’ όλο τον κόσμο) και συνεχίζουμε με ένα λεξιλόγιο που αφορά στην ελλαδική μουσική, γνωρίζοντάς μας τις πραγματικές έννοιες των λέξεων που ενώ μας είναι πασίγνωστες, πιθανόν να αγνοούμε την ετυμολογία τους με αποτέλεσμα να μη γίνεται σωστά η χρήση τους:
Afro beat
Μουσικό είδος που εφευρέθηκε από το Νιγηριανό καλλιτέχνη Fela Kuti.
Χορευτικό μίγμα μουσικής της δυτικής Αφρικής και της μαύρης αμερικανικής μουσικής (soul – funk)
Cantaor
Τραγουδιστής φλαμένκο
Charanga
Κουβανεζικη μουσική με φλάουτο και βιολί
Djembe
Ταμπούρλο που περιλαμβάνει δέρμα κατσίκας και κουδούνια
Dub
Remixed έκδοση τραγουδιού ρέγκε
Moυσική Gnawa
Μαγικά τραγούδια που αναπτύχθηκαν στο Μαρόκο.
Συνοδεύονται από κρουστά χτυπήματα των χεριών και έγχορδα
Jive
Ποπ μουσική της Νότιας Αφρικής
Juju
Νιγηριανή μουσική που βασίζεται στους παραδοσιακούς ρυθμούς Yoruba, σε κιθάρες (τύπου Χαβάης) πλήκτρα και ντραμς.
Καμπούκι
Χορευτικό θέατρο της Ιαπωνίας
Κλέζμερ
Μουσική των εβραϊκών γκέτο της ανατολικής Ευρώπης, που ερμηνεύεται σε Yiddish. Περιλαμβάνει κυρίως βιολι και κλαρινέτο.

Λεξιλόγιο ελλαδικής μουσικής

1. Δημοτικό τραγούδι
Στα βυζαντινά χρόνια ήταν υπό χρήση για να εννοεί τα συντεχνιακά τραγούδια των κοινοτήτων, κάτι σαν τα σημερινά συνθήματα των ποδοσφαιρικών ομάδων, που συμμετείχαν σε εορταστικές εκδηλώσεις στον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης, κατ’ αντιπαράθεση με τα επίσημα εορταστικά θρησκευτικά άσματα.
Ο όρος επανήλθε στις φιλολογικές αναλύσεις του 19ου αιώνα για τα νεότερα ανώνυμα τραγούδια. Όμως δεν συνεπάγεται από πουθενά πως όλα τα νεότερα ‘δημοτικά’ είναι προϊόντα ομαδικής εργασίας.
Ένας τέτοιος όρος θα ήταν χρήσιμος για τη μουσική ανάλυση αν συμπεριλάμβανε, ας πούμε, το σύνολο του ανώνυμου ελληνικού τραγουδιού, του λεγόμενου «παραδοσιακού». Όμως δεν είναι έτσι.
Με τον όρο «δημοτικό» όλοι σκέπτονται, κυρίως ή μόνο, τα στεριανά τραγούδια και το κλαρίνο κι όχι για παράδειγμα τα αντίστοιχα κρητικά. Αυτά είναι «κρητικά»(!), τα νησιωτικά είναι «νησιώτικα» και τα μικρασιατικά «μικρασιάτικα»!
Μία σωστή κατάταξη στοιχείων οφείλει να γίνεται ως προς το ίδιο κριτήριο αν θέλουμε να έχει νόημα. Το μουσικολογικό κριτήριο της ανάλυσης του ελλαδικού τραγουδιού οφείλει να είναι το ίδιο το υλικό του, οι κλίμακες, οι ρυθμοί, η φόρμα αν θέλουμε να το μελετήσουμε ως προς το αντίστοιχο τουρκικό, αραβικό, βουλγαρικό κλπ.
Το κριτήριο της πατρότητας ή της εντοπιότητας είναι λαογραφικό, κοινωνιολογικό μα όχι μουσικό.
Έστω και έτσι, ο όρος «δημοτικό» θα πρέπει να μεταφράζεται, πιθανότατα, σε «στεριανό ανώνυμο ελληνικό τραγούδι» και καλύτερα να αντικατασταθεί στη συνείδησή μας από τον όρο «ανώνυμο ελληνικό λαϊκό τραγούδι», συμπεριλαμβάνοντας τα παραδοσιακά ελληνόφωνα τραγούδια όλων των περιοχών γύρω από την ανατολική Μεσόγειο.
2. Λαϊκό τραγούδι.
Όρος χωρίς νόημα στη σημερινή πραγματικότητα. Συνήθως χρησιμοποιείται για να υποδείξει το επώνυμο ελληνικό τραγούδι με μπουζούκι, σε αντίθεση με το παλαιότερό του ανώνυμο ‘δημοτικό’.
Δήμος σημαίνει λαός, άρα δημοτικό ίσον λαϊκό. Πρόκειται, μουσικολογικά για ομοιότυπα τραγούδια.
Παγκοσμίως τα ‘λαϊκά τραγούδια’ είναι τα τοπικά τραγούδια επώνυμα και ανώνυμα, απλά στη μορφή και στο στοίχο, κατ’ αντιπαράθεση με τα επεξεργασμένα τραγούδια πιο σύνθετων μορφών, όπως αυτά των ρομαντικών Eυρωπαίων συνθετών ή της όπερας ή της τζαζ ορχήστρας.
Κανείς δεν μας βεβαιώνει πως και τα παλαιότερα, ανώνυμα τραγούδια δεν είχαν κάποιον δημιουργό. Το όνομα των δημιουργών αρχίζει να φαίνεται μετά τη δισκογραφία και την κατοχύρωση του πνευματικού έργου, τον 20ο αιώνα.
Χρήσιμο, λοιπόν, είναι να μεταφράζουμε τον όρο ‘λαϊκό τραγούδι’ ως ‘επώνυμο ελληνικό λαϊκό τραγούδι μετά το 1930, εκτός κι αν σ’ αυτό συμπεριλάβουμε, όπως είπαμε, το σύνολο των απλών τραγουδιών, επωνύμων και ανωνύμων.(folk songs)
3. Παραδοσιακή μουσική
Όρος ελλιπής για να χαρακτηρίσει μόνο ένα είδος μιας παράδοσης, αυτής του απλού τραγουδιού. Ως ‘παραδοσιακά’ μπορούν να χαρακτηριστούν όλα τα παλαιά είδη που έχουν ακόμη συνεχιστές, είδ’ άλλως λέγονται απλώς ‘παλαιά’.
Μιλάμε για παραδοσιακό τρόπο μουσικής γραφής, παραδοσιακή όπερα ή παραδοσιακή συμφωνική ορχήστρα σε αντίθεση με τα αντίστοιχα μοντέρνα στυλ του 20ου αιώνα.
Ο παραδοσιακός τρόπος γραφής τραγουδιού περιλαμβάνει το κάθε τραγούδι, επώνυμο, ανώνυμο, λόγιο ή λαϊκό, εφ’ όσον γράφεται με τον παλαιό καθιερωμένο τρόπο, είτε πρόκειται για ένα συρτό, ένα ταγκό, ένα ζεϊμπέκικο ή μια μπαλάντα, σε αντίθεση με ένα ‘μοντέρνο’ τρόπο που δεν έχει ακόμη φτάσει με τη σειρά του να γίνει, αν γίνει, παράδοση.
Το πλήθος των ελληνικών τραγουδιών είναι παραδοσιακά, είτε είναι παλαιά ανώνυμα είτε ΄λαϊκά’ επώνυμα, είτε απομιμήσεις της ευρωαμερικανικής μπαλάντας (καθ’ όλα παραδοσιακής στον τόπο της, εξάλλου), είτε του απλού γαλλικού τραγουδιού (κουπλέ, ρεφρέν).
Χρήσιμο είναι, επομένως, εκτός του επιθετικού προσδιορισμού ‘παραδοσιακό’ να θέτουμε έναν ακόμη όρο για να κάνουμε σαφές, για ποιο ακριβώς είδος μουσικής ή τραγουδιού μιλάμε, όπως ‘παραδοσιακά επώνυμα του 20ου αιώνα’ ή ‘παραδοσιακά ανώνυμα του 19ου αιώνα’.
Εξάλλου οι παραδόσεις είναι συνήθως δυναμικές και όχι στατικές. Μετεξελίσσονται συνεχώς και αργά σε κάτι άλλο.
Μακάμ. Σύνθετη έννοια που δηλώνει ταυτόχρονα: μια μουσική κλίμακα, τυποποιημένες μουσικές φράσεις σ’ αυτήν, καταλήξεις φράσεων και διαστήματα της κλίμακας.
Δρόμος. Χρησιμοποιείται από τους λαϊκούς οργανοπαίχτες για να δηλώσει τις ιδιότυπες κλίμακες της μεσογειακής μουσικής παράδοσης. Αποτελεί μετάφραση του τουρκικού όρου ‘σεγίρ’, χωρίς αυτό να σημαίνει πως οι δρόμοι είναι στοιχείο της τουρκικής μουσικής. Πρόκειται για εκλαϊκευμένα, απλοποιημένα μακάμ, αραβοπερσικά στην πλειοψηφία τους.
Ταξίμι. Πρόκειται για οργανωμένο πλαίσιο αυτοσχεδιασμού σε ένα κύριο και, πιθανόν, σε κάποια ακόμη μακάμ, αναλόγως της διάθεσης του μουσικού, με ανοιχτό πεδίο ελεύθερης χρήσης τεχνικής και φρασεολογίας. Μπορεί να είναι και ομαδικό.
Συμβαίνει ως εισαγωγικό κάποιου μουσικού κομματιού στο ίδιο μακάμ ή κατά τη διάρκεια του κομματιού ως ‘σόλο’.

Οι ιταλικοί μουσικοί όροι
Επίσης, στη μουσική έχουν κυριαρχήσει ξενόφερτες λέξεις, συνήθως ιταλικές, καθιερωμένες όμως στα ελληνικά ωδεία και τα μουσικά λύκεια από τους Ελληνες καθηγητές μουσικής.

Ας θυμηθούμε μερικές:
Κουαρτέτο: μουσικό έργο για τέσσερα όργανα ή τέσσερις φωνές
Κουιντέτο: μουσικό έργο για πέντε όργανα ή φωνές
Κρεσέντο: βαθμιαία αύξηση της εντάσεως του ήχου
Λεγκάτο: ομαλή συνέχεια δύο ή περισσότερων φθόγγων, χωρίς διακοπή
Μινουέτο: γαλλικός χορός σε μέτρο 3/4, μέρος στις σουίτες του μπαρόκ και στις σονάτες και συμφωνίες της κλασικής εποχής
Μοτίβο: το μικρότερο αναγνωρίσιμο μελωδικό ή ρυθμικό σχήμα
Ντιβερτιμέντο: πολυμερής σύνθεση για μικρή ορχήστρα
Ντιμινουέντο: βαθμιαία μείωση της εντάσεως του ήχου
Πιτσικάτο: εκτέλεση φθόγγων στα έγχορδα με νύξη και όχι με το δοξάρι
Ρεσιτατίβο: τραγουδιστική απαγγελία
Σεξτέτο: μουσικό έργο για έξι όργανα ή φωνές
Σεπτέτο: μουσικό έργο για επτά όργανα ή φωνές
Σερενάτα: μουσική του δειλινού που παίζεται σε ανοικτό χώρο, όμοιο με το ντιβερτιμέντο
Σονάτα: τριμερής ή τετραμερής σύνθεση για ένα ή δύο όργανα, από τα οποία το ένα πιάνο (ή οι πρόγονοί του), έργο που στηρίζεται στην αντιπαράθεση δύο μουσικών θεμάτων, καθένα με έκθεση, επεξεργασία, επαναφορά και κλείσιμο
Σοπρανίνο: χαρακτηρισμός οργάνου με υψηλότερο τόνο από το σοπράνο στη φλογέρα, το κλαρινέτο και το σαξόφωνο
Σοπράνο: υψίφωνος, όργανο μιας οικογένειας με πρώτη φωνή
Άλτο ή Κοντράλτο: μεσόφωνες, χαμηλές γυναικείες φωνές
Αντάτζιο: σε αργό ρυθμό
Αλλέγκρο: σε μέτρια γρήγορο ρυθμό
Αρια: σόλο τραγούδι σε όπερα ή ορατόριο
Αντάντε: Μέτριος ρυθμός

Ελσα Γράψα