Αναζητώντας τον ιστορικό Ιησού – «Η πίστη είναι πάνω από τα γεγονότα»

Η προσωπικότητα του Ιησού από τη Ναζαρέτ είναι ιστορική -έζησε και πέθανε πριν από 2.000 χρόνια. Για εκατομμύρια πιστούς, είναι επίσης ο γιος του Θεού, ο οποίος αναστήθηκε την τρίτη ημέρα, και ο ιδρυτής μιας θρησκείας που εξαπλώθηκε σε όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα.

Οι περισσότεροι ειδικοί πιστεύουν στην ιστορική ύπαρξη του Ιησού, αν και υπάρχουν τεράστια κενά στις γνώσεις για τη ζωή του. Τα γεγονότα είναι λιγοστά, ενίοτε αντιφατικά και, σε πολλές περιπτώσεις, χάνονται στην ομίχλη του θρύλου.

Ορισμένοι ειδικοί μάλιστα τον θεωρούν λογοτεχνικό πρόσωπο που διαμορφώθηκε από τους τέσσερις ευαγγελιστές, οι οποίοι έγραψαν τα κείμενά τους δεκαετίες μετά τον θάνατό του.

Rembrandt van Rijn – Ο Χριστός θεραπεύει έναν λεπρό / Wikimedia Commons

Οι 12 φράσεις του Ιησού

Ένας από τους μεγαλύτερους ειδικούς στη βιβλική και ιστορική μορφή του Ιησού ήταν ο δημοσιογράφος αυτής της El País., ο Juan Arias, πρώην ανταποκριτής στη Ρώμη και τη Βραζιλία, πρώτος εκδότης του λογοτεχνικού ένθετου Babelia, συνήγορος των αναγνωστών, θεολόγος, πρώην ιερέας που κάλυψε τη Δεύτερη Σύνοδο του Βατικανού, συγγραφέας βιβλίων όπως το Jesus, That Great Unknown, και ένας από τους πιο αγαπητούς ανθρώπους στην αίθουσα σύνταξης της εφημερίδας.

Κάθε χρόνο, τα Χριστούγεννα και το Πάσχα, έγραφε κείμενα για τον Ιησού γεμάτα σοφία και ανεκτικότητα. Πέθανε τον περασμένο Νοέμβριο σε ηλικία 92 ετών και πολλοί αναγνώστες έμειναν ορφανοί από την ανθρωπιά των στοχασμών του.

Σε ένα από τα άρθρα του, ο Juan Arias εξήγησε ότι «οι βιβλικοί μελετητές πιστεύουν ότι, από όλα όσα αποδίδονται στον Ιησού στα Ευαγγέλια, μόνο 12 φράσεις είναι κυριολεκτικές», μεταξύ των οποίων «ουδείς προφήτης στον τόπο του», «απόδοτε τα Καίσαρος Καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ» και «Πιο εύκολο είναι να περάσει καμήλα από τη βελονότρυπα, παρά να μπει ένας πλούσιος στη βασιλεία του Θεού».

«Ιστορία ή μύθος, θρύλος ή πραγματικότητα, ο Εβραίος που είναι γνωστός ως Ιησούς κατάφερε να αντέξει για περισσότερα από 2.000 χρόνια, όχι μόνο ως θρησκευτικό γεγονός, αλλά και ως ένα πρωτοφανές φαινόμενο, ικανό να σαγηνεύσει εκατομμύρια ανθρώπους, πιστούς ή μη»

Ο Χριστός πάνω στον Σταυρό, 1820 / Wikimedia Commons

Ποια είναι η (απόλυτη) αλήθεια

«Ιστορία ή μύθος, θρύλος ή πραγματικότητα, ο Εβραίος που είναι γνωστός ως Ιησούς κατάφερε να αντέξει για περισσότερα από 2.000 χρόνια, όχι μόνο ως θρησκευτικό γεγονός, αλλά και ως ένα πρωτοφανές φαινόμενο, ικανό να σαγηνεύσει εκατομμύρια ανθρώπους, πιστούς ή μη» έγραψε ο Arias σε ένα άλλο κείμενο, στο οποίο ξεκαθάρισε ότι το βαθύτερο μυστήριο δεν έχει να κάνει με την ύπαρξή του, ούτε καν με την πίστη, αλλά με μια μονιμότητα που οφείλεται, σε μεγάλο βαθμό, στην ιδιοφυΐα των ανώνυμων συγγραφέων των Ευαγγελίων.

Η αναζήτηση για τον ιστορικό Ιησού φαίνεται ανεξάντλητη, ίσως επειδή το να ακολουθήσει κανείς αυτό το μονοπάτι σημαίνει, στον πυρήνα του, να εξερευνήσει τα όρια που χωρίζουν την πίστη από τη λογική: αν και η πίστη είναι πάνω από τα γεγονότα, ακόμη και για εκατομμύρια πιστούς, η σημασία ενός πραγματικού Ιησού είναι αναμφισβήτητη.

«Ενώ οι αφοσιωμένοι οπαδοί του έγραφαν τα Ευαγγέλια, εξέχοντα μέλη της ρωμαϊκής ελίτ έγραφαν καυστικές επιθέσεις»

To The Invention of Jesus of Nazareth του Ισπανού καθηγητή του Ανοικτού Πανεπιστημίου Fernando Bermejo Rubio

Τρία βιβλία αναζήτησης του Ιησού

Κάθε χρόνο εκδίδονται νέα βιβλία που εντάσσονται στη συζήτηση, ορισμένα από τα οποία αφήνουν βαθύτατο στίγμα, όπως συνέβη με τo The Invention of Jesus of Nazareth του Ισπανού καθηγητή του Ανοικτού Πανεπιστημίου Fernando Bermejo Rubio, του οποίου η διευρυμένη έκδοση του 2023 συνεχίζει να πωλείται στα βιβλιοπωλεία.

Υπάρχει επίσης το βιβλίο Heresy (2024), της ιστορικού Catherine Nixey, η οποία ακολούθησε όλη τη διαδρομή των ντοκουμέντων για τον Ιησού για να προσφέρει μια καθόλου εφησυχαστική εκδοχή του χαρακτήρα.

Τώρα, ένα νέο δοκίμιο της Elaine Pagels, Αμερικανίδας καθηγήτριας της ιστορίας των θρησκειών στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον και μιας από τις κορυφαίες ειδικούς στο θέμα, το Miracles and Wonder: The Historical Mystery of Jesus, μόλις κυκλοφόρησε στις Ηνωμένες Πολιτείες, προκαλώντας έντονες συζητήσεις μεταξύ των κριτικών.

Όλοι τους έχουν πολιτική ατζέντα

«Τα τρία βιβλία προσφέρουν μια φρέσκια, τεκμηριωμένη και κριτική ματιά στα υπάρχοντα έγγραφα και μαρτυρίες, στις αντιφάσεις τους και στις διαπιστώσεις που προσφέρουν για να προσπαθήσουμε να δούμε ένα πραγματικό πρόσωπο που κρύβεται πίσω από την κατασκευή ενός θρησκευτικού λόγου ή, αντίθετα, την κριτική αυτής της νέας θρησκείας» σχολιάζει ο Guillermo Altares στην El País και συνεχίζει:

«Με άλλα λόγια, όλοι τους έχουν μια πολιτική ατζέντα: στην περίπτωση των ευαγγελιστών, να αρθρώσουν μια θρησκεία που θα μπορούσε να αναπτυχθεί εντός της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας – γι’ αυτό και κατηγόρησαν τους Εβραίους για τον θάνατό του, παρά το γεγονός ότι ο Ιησούς ήταν Εβραίος και η σταύρωση ήταν μια ρωμαϊκή τιμωρία – ενώ οι Ρωμαίοι απέρριπταν αυτό που θεωρούσαν πιθανό κίνδυνο για τη σταθερότητα της αυτοκρατορίας».

Οπαδοί του Ιησού εναντίον της ρωμαϊκής ελίτ

Έτσι περιγράφει η Pagels, στο τελευταίο της έργο, τα πρώτα της βήματα, ως φοιτήτρια, στην αναζήτηση ενός πραγματικού Ιησού: «Κατ’ αρχάς, έμαθα ότι καμία από τις αφηγήσεις που σήμερα ονομάζονται Ευαγγέλια δεν γράφτηκε κατά τη διάρκεια της ζωής του Ιησού. Αντιθέτως, γράφτηκαν ανώνυμα, μεταξύ 40 και 60 ετών μετά τον θάνατό του.

»Ανακάλυψα επίσης ότι καμία από τις σωζόμενες πηγές του πρώτου αιώνα που αναφέρουν τον Ιησού δεν είναι ουδέτερη. Γιατί ενώ οι αφοσιωμένοι οπαδοί του έγραφαν τα Ευαγγέλια, εξέχοντα μέλη της ρωμαϊκής ελίτ έγραφαν καυστικές επιθέσεις».

Τα κείμενα που διαμόρφωσαν τον χριστιανισμό, και συνεπώς την εικόνα του Ιησού, παρουσιάζουν τεράστιες αντιφάσεις. Δεν συμφωνούν ούτε καν για τη γέννησή του ή την ημερομηνία του θανάτου του: Ο Μάρκος, ο Λουκάς και ο Ματθαίος μιλούν για μια μέρα και ο Ιωάννης για μια άλλη

Οι αντιφάσεις των γεγονότων

Τα κείμενα που διαμόρφωσαν τον χριστιανισμό, και συνεπώς την εικόνα του Ιησού, παρουσιάζουν τεράστιες αντιφάσεις. Δεν συμφωνούν ούτε καν για τη γέννησή του ή την ημερομηνία του θανάτου του: Ο Μάρκος, ο Λουκάς και ο Ματθαίος μιλούν για μια μέρα και ο Ιωάννης για μια άλλη. Ωστόσο, υπάρχουν σημαντικές κειμενικές και αρχαιολογικές πληροφορίες για την Παλαιστίνη τον πρώτο αιώνα μ.Χ., που επιτρέπουν στους ιστορικούς να πλαισιώσουν τα επιχειρήματά τους σε ένα αρκετά στέρεο ιστορικό πλαίσιο.

Οι μη χριστιανικές πηγές για τον Ιησού, ιδίως οι εβραϊκές και οι ρωμαϊκές ιστορικές πηγές, είναι σπάνιες και ούτε καν σύγχρονες- είναι όμως επαρκείς για τη συντριπτική πλειοψηφία των ερευνητών ώστε να θεωρούν αποδεδειγμένη την ύπαρξή του.

Παρ’ όλα αυτά, το σημαντικότερο αρχαίο απόσπασμα που αναφέρεται στον Ιησού, γραμμένο από τον ιστορικό και πολιτικό του πρώτου αιώνα Φλάβιο Ιώσηπο, η λεγόμενη «μαρτυρία του Φλαβίου», θεωρείται πλαστό από σημαντικό αριθμό μελετητών.

Το κείμενο, από το έτος 93 μ.Χ., έχει ως εξής: «Ήταν δε περί τον καιρό εκείνο ο Ιησούς, ένας σοφός άνθρωπος, [αν είναι θεμιτό να τον αποκαλούμε άνθρωπο, διότι ήταν άνθρωπος που έκανε θαυμαστά έργα, διδάσκαλος των ανθρώπων εκείνων που δέχονται με ευχαρίστηση την αλήθεια].

»Αυτός προσέλκυσε κοντά του και πολλούς από τους Ιουδαίους [και πολλούς από τα έθνη. Ήταν ο Χριστός]- και όταν ο Πιλάτος, μετά από πρόταση των κυριότερων ανδρών ανάμεσά μας, τον καταδίκασε στον σταυρό, εκείνοι που τον αγάπησαν στην αρχή δεν τον εγκατέλειψαν, διότι την τρίτη ημέρα εμφανίστηκε σ’ αυτούς πάλι ζωντανός [όπως οι θεϊκοί προφήτες είχαν προφητεύσει αυτά και δέκα χιλιάδες άλλα θαυμαστά πράγματα γι’ αυτόν]- και η φυλή των Χριστιανών, που ονομάστηκε έτσι από αυτόν, δεν έχει εκλείψει μέχρι σήμερα».

Ελληνικά, μια γλώσσα που ο Ιησούς και οι μαθητές του δε γνώριζαν

Το πρώτο θεμελιώδες κείμενο του Χριστιανισμού είναι οι επιστολές του Αγίου Παύλου, γραμμένες στα ελληνικά δύο δεκαετίες μετά τη σταύρωση. Από τις 13 ή 14 σωζόμενες επιστολές – οι μελετητές διαφωνούν – μόνο επτά θεωρούνται αυθεντικές.

Και στη συνέχεια υπάρχουν τα τέσσερα Ευαγγέλια. Στην κριτική του για το βιβλίο της Pagels στο The New Yorker, ο Adam Gopnik συνοψίζει την ευρέως διαδεδομένη άποψη για τα κανονικά Ευαγγέλια.

«Γράφτηκαν στα ελληνικά περίπου σαράντα με εξήντα χρόνια μετά τη Σταύρωση που θεωρείται ότι συνέβη. Συντάχθηκαν κάπου μακριά από την Ιερουσαλήμ, σε μια γλώσσα που ο Ιησούς και οι μαθητές του δεν θα γνώριζαν, από συγγραφείς που δεν θα μπορούσαν να είναι αυτόπτες μάρτυρες. Τα βιβλία αποδίδονται, με πιθανή σειρά σύνθεσης, στους Μάρκο, Ματθαίο, Λουκά και Ιωάννη».

Η ισορροπία μεταξύ αυτών των τριών μορφών – του πραγματικού Ιησού, του θεϊκού Ιησού και του λογοτεχνικού Ιησού – συνεχίζει να προκαλεί διαμάχες και συζητήσεις, διότι, όπως έγραψε ο Marc Bloch, «ο Χριστιανισμός είναι μια θρησκεία των ιστορικών»

Wikimedia Commons

Η θεϊκή αποστολή του Ιησού

«Ούτε μπορούμε να μιλάμε για πραγματικούς συγγραφείς, διότι αποδόθηκαν σε αυτά τα ονόματα πολύ αργότερα, τον δεύτερο αιώνα. Πέρα από την πίστη και την ιστορία, το λογοτεχνικό ταλέντο των υπευθύνων για τα κείμενα αυτά είναι τεράστιο» διαπιστώνει ο Guillermo Altares στην El País και συνεχίζει:

«Η Pagels επισημαίνει ως ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματά τους την ικανότητά τους να μετατρέψουν μια ταπεινωτική και επαίσχυντη τιμωρία στην Αρχαία Ρώμη – που επιφυλάσσονταν για τους σκλάβους, τους ταραξίες που τολμούσαν να αντιπαρατεθούν με την αυτοκρατορία και τους αποστάτες – «σε απόδειξη της θεϊκής αποστολής του Ιησού»».

Η τρεις μορφές του Ιησού

Η ισορροπία μεταξύ αυτών των τριών μορφών – του πραγματικού Ιησού, του θεϊκού Ιησού και του λογοτεχνικού Ιησού – συνεχίζει να προκαλεί διαμάχες και συζητήσεις, διότι, όπως έγραψε ο Marc Bloch, «ο Χριστιανισμός είναι μια θρησκεία των ιστορικών».

«Άλλα θρησκευτικά συστήματα μπορεί να έχουν βασίσει τις πεποιθήσεις και τις τελετουργίες τους σε μια μυθολογία περισσότερο ή λιγότερο εξωτερική για τον ανθρώπινο χρόνο. Οι χριστιανοί έχουν ως ιερά βιβλία τους βιβλία ιστορίας και οι λειτουργίες τους μνημονεύουν με τα επεισόδιά τους την επίγεια ζωή ενός θεού», συνεχίζει ο Γάλλος ερευνητής, που δολοφονήθηκε από τους Ναζί στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και ήταν ιδρυτής της Σχολής Annales, η οποία άλλαξε εντελώς τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε το παρελθόν.

Αναπάντητο ερώτημα

Ο χριστιανισμός είναι μια θρησκεία ιστορικών που, τελικά, έχουν επικρατήσει στην ιστορία. Στο βιβλίο της, η Pagels υπενθυμίζει το ίδιο μυστήριο που σημάδεψε τόσα πολλά από τα υπέροχα κείμενα του Juan Arias: «Δεν μπορώ να αντισταθώ στο να αναρωτιέμαι όχι μόνο ποιος ήταν ο Ιησούς, αλλά και ποιος είναι ακόμα σήμερα.

»Αυτό που με ιντριγκάρει είναι η εκπληκτική επιμονή του Ιησού, τόσο ανακαλυφθέντος όσο και επανεφευρεθέντος. Πώς έφτασε ο ραβίνος που ήταν γνωστός ως Ιησούς από τη Ναζαρέτ να φαντάζει ως ο γιος του Θεού που ενθρονίζεται στον ουρανό δίπλα στον Κύριο των δυνάμεων;».

Δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα, η απάντηση σε αυτό το ερώτημα συνεχίζει να διαμορφώνει το παρόν.

*Με στοιχεία από elpais.com | Αρχική Φωτό: William Blake – Ο Χριστός δίνει το φως του στον τυφλό Βαρτιμαίο / Wikimedia Commons