Από τον Προκόπιεφ στην Μπίλι Άιλις: Γιατί αρκούν λίγα δευτερόλεπτα για να πούμε ότι ένα τραγούδι είναι «χριστουγεννιάτικο»;

Δεν χρειάζονται στίχοι ούτε ρεφρέν. Σε πολλά χριστουγεννιάτικα τραγούδια, αρκούν λίγα μόνο δευτερόλεπτα για να καταλάβουμε ότι βρισκόμαστε στη γιορτινή περίοδο. Πριν ακόμη σχηματιστεί η μελωδία σε ένα τραγούδι, ο ήχος μάς έχει ήδη μεταφέρει αλλού: σε φωτισμένα σπίτια, γνώριμα τραπέζια, κρύο έξω και ζεστασιά μέσα. Το γιατί συμβαίνει αυτό δεν είναι μυστήριο· είναι θέμα πολιτισμικής μνήμης.

Όπως αναλύει ο Σάμιουελ Μπένετ σε άρθρο του στο The Conversation, η μουσική λειτουργεί σαν γλώσσα. Δεν ακούμε απλώς νότες, αλλά αποκωδικοποιούμε νοήματα που έχουμε μάθει συλλογικά. Ορισμένοι ήχοι, όργανα και επιλογές ενορχήστρωσης έχουν αποκτήσει σταθερούς συνειρμούς, οι οποίοι ενεργοποιούνται σχεδόν αυτόματα.

Για να εξηγήσει πώς λειτουργεί αυτή η διαδικασία, ο Μπένετ αντλεί από τη θεωρία του μουσικολόγου Φίλιπ Ταγκ, ο οποίος έχει δείξει ότι τα μουσικά «σημεία» δεν είναι διαχρονικά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η pedal guitar: ξεκίνησε από τη χαβανέζικη μουσική παράδοση, αλλά μέσα από τη country μουσική άλλαξε εντελώς σημασία. Σήμερα, ο ήχος της παραπέμπει σχεδόν αποκλειστικά στην αμερικανική επαρχία, χωρίς καμία αναφορά στην αρχική της καταγωγή.

Ακριβώς το ίδιο έχει συμβεί και με τη μουσική των Χριστουγέννων.

 Τα κουδουνάκια του έλκηθρου

Αν υπάρχει ένα μουσικό στοιχείο που λειτουργεί ως άμεσος δείκτης Χριστουγέννων, αυτό είναι τα κουδουνάκια του έλκηθρου. Εμφανίζονται ξανά και ξανά, από την κλασική μουσική έως τη σύγχρονη pop, ως ένας ηχητικός κώδικας που δεν χρειάζεται επεξήγηση.

Ο Μπένετ θυμίζει ότι αυτό δεν είναι φαινόμενο των τελευταίων δεκαετιών. Ήδη από το 1933, στο Troika του Σεργκέι Προκόφιεφ —μέρος της σουίτας Lieutenant Kijé— τα κουδουνάκια χρησιμοποιούνται για να αποδώσουν την κίνηση ενός έλκηθρου μέσα στο χειμωνιάτικο τοπίο. Αν και το έργο δεν γράφτηκε ως χριστουγεννιάτικο, ο ήχος έχει έκτοτε «μετακομίσει» στη συλλογική μας φαντασία και έχει ταυτιστεί με τη γιορτινή περίοδο.

Η εξήγηση, όπως σημειώνει ο Μπένετ, δεν είναι μουσική αλλά πολιτισμική. Τα Χριστούγεννα συνδέθηκαν ιστορικά με τον χειμώνα και το χιόνι. Τα έλκηθρα, ως σύμβολα αυτών των εικόνων, απέκτησαν εορταστικό χαρακτήρα και μαζί τους τα κουδουνάκια που αρχικά είχαν καθαρά πρακτικό ρόλο. Με τον καιρό, ο ήχος αποσπάστηκε από το αντικείμενο: σήμερα ακούμε κουδούνια και σκεφτόμαστε Χριστούγεννα — όχι μεταφορικά μέσα.

Στην ίδια λογική εντάσσονται και οι ήχοι καμπάνας. Η παράδοση των εκκλησιών να χτυπούν καμπάνες για τον εορτασμό της Γέννησης έχει καθιερώσει αυτούς τους ήχους ως βασικό στοιχείο της χριστουγεννιάτικης ακουστικής ταυτότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι στα πιο δημοφιλή χριστουγεννιάτικα τραγούδια των τελευταίων δεκαετιών, οι «καμπανιστοί» ήχοι εμφανίζονται ξανά και ξανά — από τη Μαράια Κάρεϊ έως το Band Aid.

Η μουσική της νοσταλγίας

Πέρα όμως από τα κουδουνάκια, η χριστουγεννιάτικη μουσική έχει ένα ακόμη σταθερό χαρακτηριστικό: κοιτάζει προς το παρελθόν. Οι ενορχηστρώσεις σπάνια θυμίζουν σύγχρονη pop. Αντίθετα, κυριαρχούν ήχοι που παραπέμπουν σε άλλες δεκαετίες — έγχορδα, χάλκινα, απλές ρυθμικές δομές.

Σύμφωνα με τον Μπένετ, αυτό συνδέεται άμεσα με τη νοσταλγική φύση των Χριστουγέννων. Η ίδια η έννοια της νοσταλγίας ξεκίνησε ως η επιθυμία επιστροφής στο σπίτι. Σήμερα περιγράφει τη λαχτάρα για ένα εξιδανικευμένο παρελθόν — και τα Χριστούγεννα συμπυκνώνουν και τις δύο εκδοχές.

Γι’ αυτό και τα περισσότερα χριστουγεννιάτικα άλμπουμ βασίζονται σε διασκευές παλιών τραγουδιών. Το γνώριμο λειτουργεί καθησυχαστικά· μας επιτρέπει να συνδεθούμε συναισθηματικά χωρίς προσπάθεια. Στην κορυφή αυτής της αισθητικής βρίσκεται το crooner ύφος. Φωνές όπως του Μπινγκ Κρόσμπι ή του Νατ Κινγκ Κόουλ, ζεστές και ήπιες, έχουν ταυτιστεί σχεδόν απόλυτα με τις γιορτές.

Ακόμη και σύγχρονοι καλλιτέχνες επιστρέφουν σε αυτόν τον κώδικα. Όταν η Μπίλι Άιλις ερμήνευσε το Have Yourself a Merry Little Christmas το 2023, άφησε πίσω της τους ηλεκτρονικούς ήχους και επέλεξε μια λιτή, παραδοσιακή ενορχήστρωση. Δεν άλλαξε απλώς ύφος — ενεργοποίησε μια συλλογική μνήμη.

Και αν υπάρχει ένας σύγχρονος δίσκος που συμπυκνώνει όλα αυτά τα στοιχεία, αυτός είναι το Christmas του Μάικλ Μπουμπλέ. Crooner ερμηνείες, κλασικό ρεπερτόριο, ελαφριά ορχήστρα και σταθερή παρουσία κουδουνιών. Όχι απλώς ένα χριστουγεννιάτικο άλμπουμ, αλλά ένα ηχητικό εγχειρίδιο για το πώς μαθαίνουμε να ακούμε τα Χριστούγεννα.