Ο έρωτας στα χρόνια της σοσιαλιστικής Πολωνίας

Ο Λούντβικ Γκλοβάτσκι μεγαλώνει στο Βρότσλαφ της Πολωνίας τη δεκαετία του 1960. Σε μια πόλη, δηλαδή, όπου πριν από λίγα χρόνια έμεναν Γερμανοί. «Τα γραμματοκιβώτιά μας έγραφαν ακόμα Briefe (σ.σ.: Επιστολές), στα γερμανικά», όπως λέει ο ήρωας στο μυθιστορηματικό ντεμπούτο του Τόμας Γεντρόφσκι «Κολυμπώντας στο σκοτάδι» (εκδ. Bell, μτφ. Μαρία Παπανδρέου, Φεβρουάριος 2025). Είναι γνήσιο τέκνο, λοιπόν, της μεταπολεμικής Ευρώπης την περίοδο που τα σύνορά της μετατοπίζονται και ξανασχεδιάζονται «σαν γραμμές από κιμωλία για το κουτσό που παίζαμε στο πεζοδρόμιο».

Είναι παράλληλα και τέκνο χωρίς πατέρα -επίσης ένα χαρακτηριστικό των διαλυμένων κοινωνιών και οικογενειών της περιόδου. Μεγαλώνει με τη μητέρα και αργότερα τη γιαγιά του, η οποία ανησυχεί για το πρότυπο που λείπει και για την οικογένεια του Λούντβικ που ποτέ δεν έρχεται. Εκείνο που καταφτάνει, αντιθέτως, είναι το ξέσπασμα της σεξουαλικότητας όταν στα 9 του γνωρίζει τον Μπένιεκ. Το σώμα του μαθαίνει τον νόμο της επιθυμίας, τον οποίο όμως προλαβαίνει να ακυρώσει η ίδια η πραγματικότητα: ύστερα από χρόνια θα μάθει από τη μητέρα του ότι η οικογένεια του Μπένιεκ εξαναγκάστηκε να φύγει στο Ισραήλ επειδή ήταν εβραϊκή. Άρα δεν χωρούσε στη μουντή καθημερινότητα του σοσιαλιστικού καθεστώτος της Πολωνίας το οποίο επανέφερε στο προσκήνιο τον αντισημιτισμό.

Με το σύστημα αυτό ο Λούντβικ αναπτύσσει μια σχέση απώθησης και μικρότερης έλξης. Θέλει να αισθάνεται απολύτως ελεύθερος, να διαβάζει τα βιβλία που επιλέγει, να μπορεί να ταξιδέψει. Ακόμη και ο έρωτας, όμως, που ανακαλύπτει στο πρόσωπο του Γιάνους -από μια εργατική οικογένεια, λεπτομέρεια στην οποία κρύβεται ο διάβολος-, πρέπει να περάσει από τις μυλόπετρες ενός συστήματος που αποστρέφεται τις «παρεκκλίσεις» και εχθρεύεται τις φιλοδυτικές απόψεις. Ύστερα από την ερωτική περιπέτειά τους σε μια κατασκήνωση -από τις καλύτερες σελίδες του βιβλίου, όπου αποφεύγεται η παγίδα του συναισθηματισμού- ο Γιάνους θέλει να συνεχίσει τη ζωή του πιάνοντας πόστο στην Επιτροπή Λογοκρισίας. «Θα έπρεπε να είχες ήδη καταλάβει ότι δε θα με εντυπωσιάσεις ποτέ με τη δουλειά σου» του λέει ο Λούντβικ που εκείνη την περίοδο, τη δεκαετία του 1970, βλέπει τις ουρές για τρόφιμα να πολλαπλασιάζονται και τη σπιτονοικοκυρά του να υποφέρει από πνευμονία χωρίς να μπορεί να βρει το κατάλληλο φάρμακο.

Ο Γεντρόφσκι βρίσκει τον τρόπο να εκφράσει τις δύο ψυχές της Πολωνίας μπροστά στον ίδιο καθρέφτη. Από τη μια, οι άνθρωποι που ήθελαν να συνεχίσουν τη ζωή τους, υπό την επήρεια της σοσιαλιστικής ντιρεκτίβας, αναπτύσσοντας όντως ένα αντιδυτικό αίσθημα. Μια γκρίζα ζώνη ωφελιμισμού, μικροϋπολογισμών, χαφιεδισμού και ωχαδελφισμού, χωρίς πάντως να χάνουν το δικαίωμα στο όνειρο. Αρκεί να «δουλεύουν και να μη μιλάνε», όπως λέει ο Γιάνους. Από την άλλη, οι μονάδες μέσα στο σύστημα που διεκδικούσαν περισσότερες ελευθερίες, περισσότερη κινητικότητα, περισσότερη Ευρώπη. «Να φύγουμε από εδώ» φωνάζει ο Λούντβικ εν τη ερήμω.

Αλλά επειδή οι καλοί λογοτεχνικοί χαρακτήρες δεν πρέπει να είναι μονοδιάστατοι αναγκάζεται και ο ίδιος να επιβάλει ένα συμβιβασμό στον εαυτό του, όταν καλείται από τον επιβλέποντα καθηγητή να επιλέξει ένα θέμα για το διδακτορικό του. Πρέπει να σεβαστεί, εν προκειμένω, ορισμένους όρους: ότι θα γράψει κάτι που «δε θα ταράξει τα νερά… τίποτα αμφιλεγόμενο, τίποτα έστω και ελάχιστα αντισοσιαλιστικό. Ούτε λέξη υπέρ της Δύσης». Η λύση για τον νεαρό φοιτητή βρίσκεται στις σελίδες ενός συγγραφέα, που έχει κομβική θέση μέσα στο μυθιστόρημα: τον αφροαμερικανό Τζέιμς Μπόλντουιν. Το δικό του «Δωμάτιο του Τζοβάνι» έχει ανακαλύψει ήδη ο Λούντβικ τη στιγμή που ανακαλύπτει και τη σεξουαλικότητά του. Ξέρει βέβαια ότι δεν μπορεί να το χρησιμοποιήσει καθώς θεωρείται «απαγορευτικό» για τη σοσιαλιστική Πολωνία εξαιτίας της ομοφυλοφιλικής εμπειρίας του πρωταγωνσιτή του, Ντέιβιντ. «Όμως είχα διαβάσει άλλα έργα του Μπόλντουιν. Αφορούσαν κυρίως τον νέγρο στην αμερικανική κοινωνία, την προκατάληψη εναντίον του και την περιθωριοποίησή του. Έβλεπα τους συσχετισμούς σε όλο αυτό, έβλεπα πώς ξεσκέπαζε τη διπροσωπία της Δύσης, πώς φανέρωνε το ρατσισμό και τη λευκή υπεροχή πίσω από τον φιλελευθερισμό και τη δημοκρατία που εκθείαζαν οι καπιταλιστικές δυνάμεις. Ταυτόχρονα ήταν κάτι με το οποίο μπορούσα να ταυτιστώ. Κουβαλούσα τη διαφορετικότητά μου, την ντροπή μου, μέσα μου».

Η κρίση συνείδησης κορυφώνεται όταν πρέπει να ζητήσει χάρη από την κόρη ενός υψηλόβαθμου αξιωματούχου για να αποκτήσει μυστικά διαβατήριο και να φύγει στη Νέα Υόρκη. Από εκεί γράφει και αφηγείται όσα διαβάζουμε επί 220 σελίδες υπό τη μορφή επιστολής (ανεπίδοτης) προς τον Γιάνους. Μέσα από το «εσύ» στο οποίο απευθύνεται σχηματίζεται μπροστά μας ο παραλήπτης του γράμματος -και εδώ η τεχνική του Γεντρόφσκι μοιάζει πετυχημένη. Μέχρι το τέλος ξεδιπλώνεται με ελεγχόμενες «εκρήξεις» η αφήγηση του ατόμου που ασφυκτιά μέσα στην ιστορική συνθήκη (αυτή της Πολωνίας του στρατιωτικού νόμου στις αρχές του 1980) και στους μηχανισμούς της γραφειοκρατίας. Η ιστορία ανθρώπων που δεν μπορούν να ζουν επ’ άπειρον με τα ψέματά τους. «Αργά ή γρήγορα αναγκαζόμαστε να έρθουμε αντιμέτωποι με το σκοτάδι μας». Και ο έρωτας του Λούντβικ που αναγκάζεται να παραδεχθεί ότι «οι άνθρωποι δεν μπορούν να μας δώσουν αυτό που θέλουμε απ’ αυτούς. Δεν μπορείς να τους αναγκάσεις να σε αγαπήσουν με τον τρόπο που θέλεις εσύ».