Η Ελλάδα άργησε, αλλά έμαθε

1922-2022: ένας αιώνας φέτος από τη μεγαλύτερη καταστροφή στην ιστορία του σύγχρονου Ελληνισμού. Από μία ανάμεσα στις πιο φρικτές, μαζικές και απάνθρωπες ολικές εξοντώσεις αμάχων στον 20ο αιώνα. Από τον τελικό άγριο ξεριζωμό τόσων χιλιάδων ανθρώπων από τις εστίες των προγόνων τους. Από ένα μαζικό έγκλημα όχι μόνον κατά των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, αλλά και, από τη φύση του, κατά της ανθρωπότητας. Αλλά και ένας αιώνας από τα τραγικά λάθη της ίδιας της Ελλάδας, που οδήγησαν σε όλα αυτά. Λάθη που δεν είναι νοητό ούτε να τα ξεχνάμε, ούτε να τα ωραιοποιούμε. Αν και, όπως όλα δείχνουν πλέον, η Ελλάδα πλήρωσε, άργησε, αλλά, τελικά, έμαθε. Και σήμερα, έναν αιώνα μετά, οι συνθήκες που οδήγησαν στη Μικρασιατική Καταστροφή, όχι απλώς δεν υπάρχουν πια, αλλά έχουν ίσως αντιστραφεί: σήμερα, τα ίδια ακριβώς λάθη κάνει η Τουρκία, ενώ η Ελλάδα έχει πλέον βρει, οριστικά ελπίζει κανείς, τη θέση της στον δυτικό κόσμο. Δεν ήταν πάντοτε έτσι. Και όποτε δεν ήταν οι εθνικές καταστροφές, όπως και εξίσου οι εσωτερικές εμφύλιες συρράξεις, γίνονταν νομοτέλεια για τη χώρα.

Ολα αυτά συνέβησαν δυστυχώς πολλές φορές στον 20ο αιώνα. Και υπήρξαν πάντοτε οργανικά δεμένα μεταξύ τους: το ένα, έφερνε το άλλο. Το 1915-1917, ο Εθνικός Διχασμός δεν ήταν τίποτε άλλο από μία αμφισβήτηση της Ελλάδας στη θέση της στον δυτικό κόσμο. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, με τους στενούς δεσμούς του με τον Κάιζερ, θεωρούσε ότι θα ανατρέψει τη γεωπολιτική ισορροπία βάσει της οποίας η Ελλάδα όχι απλώς είχε επεκταθεί, πολύ πρόσφατα, αλλά είχε… γεννηθεί, όταν το Ναυαρίνο και, μετά, ο Μαιζών, έσωσαν την Επανάσταση. Ο Κωνσταντίνος, όπως σήμερα ο Ερντογάν, έβλεπε προδήλως τον εαυτό του ως ικανό να ανατρέπει τις διεθνείς και περιφερειακές ισορροπίες. Και φυσικά και το πολίτευμα. Οταν τα συνδύασε αυτά, ο Βενιζέλος, ευτυχώς, δεν έμεινε απαθής. Κράτησε την Ελλάδα στη Δύση. Για να γίνει αυτό, η χώρα βίωσε τον Διχασμό – έναν Εμφύλιο που απλώς του έχουμε δώσει πιο εύηχο όνομα.

Το ίδιο ακριβώς συνέβη και με τον Εμφύλιο του 1946-1949, που, αυτόν τουλάχιστον, δεν τον «ουδετεροποιούμε», τον λέμε με το όνομά του. Και πάλι από την Ελλάδα έρχεται η αμφισβήτηση του ανήκειν στη Δύση. Αυτή τη φορά δεν είναι κάποιος βασιλιάς, αλλά, αντιθέτως, το Κομμουνιστικό Κόμμα και, κυρίως, ο γραμματέας του Ζαχαριάδης. Εχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι τόσο αντίθετοι πόλοι μπορούσαν να κινηθούν σε τόσο κοινή κατεύθυνση. Η άλλη διαφορά είναι ότι τώρα πια δεν μιλούσαμε για την Ελλάδα ανάμεσα στη Δύση και στις «Κεντρικές Αυτοκρατορίες», όπως στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο: τώρα, η πολύ βίαιη εσωτερική απόπειρα αλλαγής στρατοπέδου γινόταν με κατεύθυνση την ΕΣΣΔ, την ώρα μάλιστα που εκείνη είχε ξεκαθαρίσει ότι δεν ενδιαφερόταν και δεν θα βοηθούσε, σεβόμενη τη Συμφωνία της Γιάλτας. Η Ελλάδα πλήρωσε και πάλι πολύ ακριβό τίμημα για αυτή την άκριτη εσωτερική σύγκρουση με τις διεθνείς απολήξεις.

Σα να μην έφταναν όλα αυτά, ήρθε και μία επόμενη φορά: όμως, τώρα, το θύμα ήταν η Κύπρος. Ο νασερικά σκεπτόμενος Παπαδόπουλος μπλόκαρε, το 1973, τους ανεφοδιασμούς των αμερικανικών στρατηγικών βομβαρδιστικών στην Κρήτη, παίρνοντας έτσι πρακτικά θέση υπέρ των Αράβων και εναντίον του Ισραήλ και των Ηνωμένων Πολιτειών σε μία από τις πιο επικίνδυνες κρίσεις του 20ου αιώνα. Πριν περάσουν μερικές εβδομάδες, γινόταν το Πολυτεχνείο. Και ο δικτάτορας, επί έξι χρόνια ακλόνητος, βρισκόταν πλέον φυλακισμένος. Και πριν περάσει ένας χρόνος, η Τουρκία εισέβαλε στην Κύπρο. Αυτή τη φορά, δεν υπήρχε πλέον κανείς να τη σταματήσει, όπως είχε πράξει ο Τζόνσον δέκα χρόνια πριν, το 1964.

Ολες οι παραπάνω εθνικές καταστροφές, που όλες είναι αποτελέσματα της κατάλυσης της δημοκρατικής και συνταγματικής τάξης, είτε εκ των άνω, είτε εκ των κάτω, κόστισαν πάρα πολύ ακριβά στην Ελλάδα. Γι’ αυτό και σήμερα, μέσα σε όλες τις δυσκολίες, εν μέσω πανδημίας και οικονομικής παραζάλης, μπορεί, τελικά κανείς, παρ’ όλα αυτά, να νιώθει αισιοδοξία: η Ελλάδα έχει βρει, επιτέλους, τον δρόμο της.