Η αγωνία του Φιλίπε

«H Eυρώπη άλλοτε σε ξεπουπουλιάζει κι άλλοτε σε σώζει, εξαρτάται από τη χρονιά», λέει στη Monde ο Φιλίπε Κόστα, περιγράφοντας με τον τρόπο του τη διαδρομή της Γηραιάς Ηπείρου από την αναλγησία της χρηματοπιστωτικής κρίσης στην αλληλεγγύη της πανδημικής κρίσης: «Πρώτα μας έδιωξε και τώρα με βοηθά να σηκώσω κεφάλι. Ποιος ξέρει όμως πόσο θα κρατήσει;».

Πριν από έναν σχεδόν αιώνα, το 1923, ο γερμανός φιλόσοφος Οσβαλντ Σπένγκλερ προέβλεπε το τέλος του δυτικού πολιτισμού. Οι νεκροί του Βερντέν και ο τρόμος των Μπολσεβίκων επιβεβαίωναν την εκτίμησή του ότι κάθε πολιτισμός διανύει έναν κύκλο κι ύστερα σβήνει. Η «φαουστιανή» Kultur είχε περάσει στην Zivilisation, το τελευταίο στάδιο ενός πολιτισμού.

Αλλες εκδοχές του τέλους των φιλελεύθερων δημοκρατιών έχουν προαναγγείλει τόσο ο Μαρξ, αποδίδοντάς το στα μονοπώλια και την εξέγερση του προλεταριάτου, όσο και διάφοροι καταστροφολόγοι μετά τον Σπένγκλερ. Σήμερα το ερώτημα τίθεται εκ νέου: η κρίση που προκαλείται από έναν συνδυασμό παγκοσμιοποίησης και εξατομίκευσης θα οδηγήσει στο τέλος της Δύσης ή στη ριζική ανανέωσή της;

Παρά τις περιορισμένες της εξουσίες, η ΕΕ κατόρθωσε στις τελευταίες δεκαετίες του περασμένου αιώνα να καθιερώσει σε όλη την Ευρώπη μια σειρά από κοινούς κανόνες, όπως οι 48 ώρες εργασίας την εβδομάδα, ο καθορισμός του κατώτατου ορίου ηλικίας στα 15 χρόνια ή η μητρική άδεια 14 εβδομάδων. Οι κανόνες αυτοί βοήθησαν ιδιαίτερα χώρες όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ελλάδα. Και σε έναν βαθμό εξηγούν την ένταση των αντιδράσεων που προκαλεί στη χώρα μας η συζήτηση του νομοσχεδίου για την εργασία: οποιαδήποτε αμφισβήτηση αυτών των κανόνων, έστω κι αν έχει στόχο τη μεγαλύτερη ευελιξία της εργασίας, αποτελεί για τα συνδικάτα κόκκινο πανί.

Το 2004 εγκαταστάθηκε στις Βρυξέλλες μια Επιτροπή υπό τον Ζοζέ Μανουέλ Μπαρόζο – συμπατριώτη, παρεμπιπτόντως, του Φιλίπε Κόστα – που υποστήριζε την απελευθέρωση της οικονομίας και την καθήλωση των μισθών. Η κοινωνική ατζέντα εκτοπίστηκε από τους αυστηρούς δημοσιονομικούς κανόνες. Και η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 επιβεβαίωσε αυτή τη διαδρομή. «Η κρίση προκάλεσε μεγάλες ζημιές», επισημαίνει στη Monde ο Μαουρίτσιο Φεράρα, καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου. «Για πολλούς πολίτες του Νότου, η Ευρώπη θεωρήθηκε η πηγή όλων των προβλημάτων».

Σήμερα οι τόνοι έχουν αλλάξει. Στην Κοινωνική Σύνοδο του Πόρτο, στις 7 και 8 Μαϊου, οι χώρες-μέλη της ΕΕ ανέλαβαν τρεις δεσμεύσεις. Να μειωθεί κατά 15 εκατομμύρια ο αριθμός των ανθρώπων που απειλούνται στην Ευρώπη από επισφάλεια. Να φτάσει το 78% το ποσοστό των ανθρώπων ηλικίας 20-64 ετών που εργάζονται. Και να εξασφαλιστεί ότι τουλάχιστον το 60% των ενηλίκων παρακολουθούν μία φορά τον χρόνο ένα πρόγραμμα κατάρτισης.

«Θα χτίσουμε μια ισχυρή κοινωνική Ευρώπη», υπόσχεται κάθε τόσο η πρόεδρος της Κομισιόν Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν. Τι ακριβώς σημαίνει όμως αυτός ο όρος; «Τα πράγματα είναι μπερδεμένα, ο καθένας δίνει τον δικό του ορισμό», λέει ο Φιλίπ Ποσέ, γενικός διευθυντής του European Trade Union Institute και ειδικός για το θέμα. Οι ευρωπαίοι ηγέτες γνωρίζουν ότι εξακολουθούν να υπάρχουν μεγάλες αποκλίσεις μεταξύ Βορρά και Νότου και εμφανίζονται αποφασισμένοι να μην επαναλάβουν τα λάθη του 2010. Οι χώρες του Νότου θέλουν να ενισχυθεί το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο, ενώ η νέα γενιά ακόμη και στις χώρες του Βορρά θεωρεί την κλιματική αλλαγή μεγαλύτερη απειλή από τον πληθωρισμό και υποστηρίζει πως πρέπει να γίνει μια δυναμική επενδυτική εκστρατεία για το «πρασίνισμα» της οικονομίας.

Οπως έδειξε όμως και το πρόσφατο άρθρο του Βόλφγκανγκ Σόιμπλε στους Financial Times, οι αλλεργικοί στο χρέος και τον πληθωρισμό δεν έχουν παραδώσει τα όπλα. Ο πρώην υπουργός Οικονομικών της Γερμανίας θεωρεί ότι πολλές κυβερνήσεις συγκεντρώνουν την προσοχή τους στο «εύκολο» κομμάτι του κεϊνσιανισμού – τον δανεισμό – και αφήνουν για αργότερα το ζήτημα της αποπληρωμής του χρέους. Οι χώρες της Βόρειας Ευρώπης αντιτίθενται στην υιοθέτηση του ελάχιστου κοινού μισθού και οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης δεν θέλουν ούτε να ακούσουν για επιβολή υψηλών προδιαγραφών στον χώρο της εργασίας, που θα έπληττε το ανταγωνιστικό τους πλεονέκτημα στους μισθούς και τη φορολογία των επιχειρήσεων.

Η μάχη έτσι θα είναι σκληρή. «Οι διαφορές ανάμεσα στις χώρες-μέλη τόσο ως προς τα κοινωνικά μοντέλα όσο και ως προς τους όρους λειτουργίας του καπιταλισμού περιπλέκουν τη σύγκλιση», τονίζει ο Πάβελ Τοκάρσκι, ειδικός για την ευρωζώνη στο γερμανικό Ινστιτούτο διεθνών υποθέσεων και ασφαλείας (SWP). Και όπως προσθέτει ένας ευρωπαίος διπλωμάτης, η ιδέα ότι δεν πρέπει να τίθενται περιορισμοί στην ελεύθερη αγορά είναι βαθιά ριζωμένη στους θεσμούς, κάτι που έρχεται σε αντίθεση με τους στόχους της προστασίας των αδυνάτων.

Oσβαλντ Σπένγκλερ (1880-1936)

Η παρακμή ενός πολιτισμού

Γεννημένος στο Μπλάνκενμπουργκ, και επηρεασμένος από νωρίς από τις ιδέες του Γκαίτε και του Νίτσε, ο Σπένγκλερ προέβλεψε την παρακμή της Δύσης (το ομώνυμο βιβλίο του κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Τυπωθήτω) για τον αντίθετο λόγο από εκείνον που είχε προβάλει ο Μάλθους. Αν ο άγγλος οικονομολόγος πίστευε ότι η καταστροφή θα επερχόταν λόγω του υπερπληθυσμού, ο γερμανός φιλόσοφος θεωρούσε ότι η αιτία θα ήταν η μείωση του πληθυσμού. «Οταν το να έχεις παιδιά γίνεται ένα ζήτημα κόστους και οφέλους», έγραφε, «η ζωή έχει χάσει κάτι ζωτικό». Μελέτη που δημοσιεύτηκε τον περασμένο Ιούλιο στο περιοδικό Lancet δείχνει ότι, πράγματι, ο δείκτης γονιμότητας μειώνεται δραστικά (από 2,37 το 2017 θα πέσει στο 1,66 το 2100), γεγονός που θα οδηγήσει σε συρρίκνωση των πληθυσμών και μεγάλες δημογραφικές μετατοπίσεις. Το κατά πόσον αυτό θα οδηγήσει και στην παρακμή του δυτικού πολιτισμού θα το διαπιστώσουν οι επόμενες γενιές.