Ο δρόμος της αρετής

Στο πλαίσιο συνέντευξης που παραχώρησε στην αγαπητή μου συνάδελφο Μαίρη Αδαμοπούλου (εφημερίδα «Τα Νέα», 4 Μαΐου 2021), ο διακεκριμένος αρχιτέκτονας Μανόλης Κορρές, ακαδημαϊκός και πρόεδρος της Επιτροπής Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης, κλήθηκε να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα που αφορούσαν τη λεγόμενη «τσιμεντοποίηση» του Βράχου της Ακρόπολης, για την οποία τόσο πολλά γράφτηκαν και ακούστηκαν στο πρόσφατο παρελθόν.

Από το σύνολο των ερωταποκρίσεων που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της πολύ ενδιαφέρουσας αυτής συζήτησης, έχω σταχυολογήσει —το γιατί θα το εξηγήσω αμέσως μετά— τις ακόλουθες:

Μαίρη Αδαμοπούλου: Δεν περιμένατε να υπάρξουν αντιδράσεις, τη στιγμή μάλιστα που οι επιφάνειες του μπετόν έρχονται σε αντίθεση με το πεντελικό μάρμαρο, υλικό κατασκευής των μνημείων της Ακρόπολης; Γιατί δεν κάνατε μια διαφορετική επιλογή υλικού;

Μανόλης Κορρές: Οι επεμβάσεις στα μνημεία πάντοτε συζητιούνται, αναπτύσσονται αντιρρήσεις, στο τέλος επικρατεί μια γνώμη, τίθεται υπόψη ενός συμβουλίου και εγκρίνονται δημοκρατικά. Εννοείται ότι ξέραμε ότι θα προκαλέσει εντύπωση οτιδήποτε είναι καινούργιο. Συνέβη και με τα λευκά μάρμαρα στις συμπληρώσεις των κιόνων του Παρθενώνος που αντικατέστησαν τους τσιμεντένιους σπονδύλους του Μπαλάνου, οι οποίοι, παρόλο που ήταν κατασκευασμένοι από λευκό τσιμέντο, οπτικά εναρμονίζονταν πολύ καλύτερα με το αρχαίο υλικό. Τώρα που τους αντικαταστήσαμε με το κατά πολύ πολυτιμότερο του τσιμέντου μάρμαρο ήταν αναμενόμενο ότι η αντίθεση θα προκαλέσει αισθητική ενόχληση. Το ίδιο συνέβη και στο Ερέχθειο όταν τελείωσαν τα έργα πριν από τρεις και πλέον δεκαετίες. Τώρα δύσκολα ενοχλείται κανείς από την παρουσία των νέων μαρμάρων, διότι μέσα σε αυτές τις δεκαετίες η παλαίωση είναι τέτοια που εναρμονίζονται, δεν είναι χιονόλευκα όπως όταν τοποθετήθηκαν. Εμένα με ικανοποιεί ως ειδικό το αποτέλεσμα σε πέντε ή έξι διαφορετικές πτυχές, το κοινό από αυτές βλέπει μόνο μία. Δεν είναι σε θέση να γνωρίζει τα αίτια αυτού του έργου. Επομένως πώς να τα κρίνει;

Μ.Α.: Πού αποδίδετε αυτό το φαινόμενο; (η συνάδελφός μου αναφέρεται στις εκδηλωθείσες αντιδράσεις για τα έργα στην Ακρόπολη)

Μ.Κ.: Πάρα πολύ στο διαδίκτυο, που παρέχει μια ευκολία σήμερα στην έκφραση γνώμης χωρίς πολύ κόπο. Ό,τι απαιτεί κόπο είναι για τους λιγότερους. Επί παραδείγματι, όταν κάποιος έπρεπε να γράψει ένα σύνθημα τοίχου και να κουβαλάει και τον κουβά με την μπογιά και τα πινέλα, θα είχε κάποιον σοβαρό λόγο για να το κάνει, ειδικά αν κινδύνευε κιόλας να συλληφθεί από τους Γερμανούς. Όταν υπάρχει ένα σπρέι, είναι πολύ πιο εύκολο να γράφεις ό,τι θέλεις και πολύ περισσότεροι μπορούν να το κάνουν, που σημαίνει ότι το κίνητρο μπορεί να είναι πολύ μικρότερο, επιφανειακό, ρηχό.

Γράφονται πράγματα, λοιπόν, που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, αλλά αυτοί που τα διαβάζουν δεν είναι σε θέση να τα ελέγξουν κι εκείνο που επικρατεί τελικά είναι η διάθεση να μετέχουν σε αυτές τις μικρές εκφράσεις προσωπικής γνώμης. Αυτό έχει δημιουργήσει ένα φαινόμενο κοινωνικό, όχι πολιτικό ή κομματικό απαραιτήτως, το οποίο είναι ενδιαφέρον. Πάντοτε η τεχνολογία προσδιόριζε τα όρια της ελευθερίας των ανθρώπων. Προς το παρόν είμαστε θεατές αυτού του φαινομένου. Αυτό που έχει σημασία όταν κάποιος πράττει είναι να τηρεί τη δεοντολογία και να τα έχει καλά με τη συνείδησή του.

Μ.Α.: Πιστεύετε ότι υπερισχύουν τα πολιτικά κίνητρα στην κριτική που δέχεται το έργο;

Μ.Κ.: Σε αισθητικά θέματα έχει ο καθένας τις δικές του προτιμήσεις. Οπότε αρκεί και μόνο η επιθυμία κάποιου να εκφραστεί σε αισθητικά θέματα για να ανακύψει αυτό που είδαμε. Υπάρχει κάτι άλλο που θεωρώ πιο σημαντικό. Σε άλλες εποχές, πριν από μερικές δεκαετίες, όσοι δεν είχαν άμεση εμπλοκή σε ένα έργο, δεν είχαν κάποια ειδικότητα, ήταν απλώς οι αποδέκτες, δεν θεωρούσαν τον εαυτό τους αρμόδιο να επέμβουν, κυρίως επειδή ο καθείς μπορεί να σκεφτόταν ότι χρειάζεται να έχει στη διάθεσή του κάποιες αναγκαίες πληροφορίες πριν εκφράσει μια γνώμη. Σήμερα όμως υπάρχει μειωμένο αίσθημα ευθύνης. Αν οι αντιρρήσεις περιορίζονταν στην ξεκάθαρη δήλωση ότι δεν τους αρέσει το αποτέλεσμα κι ότι προσβάλλει αισθητικά την ευαισθησία τους, θα το σεβόμασταν. Τα χαρτιά που υπογράφονται όμως περιέχουν πραγματολογικά στοιχεία, όπως επί παραδείγματι ότι δεν είναι αναστρέψιμη επέμβαση, ότι είναι γεμάτη σίδερα, ότι δημιουργεί ζημιά στον βράχο… Ισχυρισμοί που εύκολα καταρρίπτονται αν κάποιος προβεί σε μια απλή πραγματογνωμοσύνη.

Μ.Α.: Πολλοί υποστηρικτές δικοί σας και του έργου σας αντέδρασαν διατυπώνοντας την ερώτηση: «Και ποιοι είστε εσείς που αμφισβητείτε μια αυθεντία σαν τον Κορρέ που έχει περάσει τη ζωή του στα μνημεία της Ακρόπολης;». Οι αυθεντίες δεν κάνουν λάθη;

Μ.Κ.: Και οι αυθεντίες κάνουν λάθη. Υπάρχουν συμβούλια, επιτροπές και πολυάνθρωπες ομάδες, όμως, που διασφαλίζουν μια σύγκλιση και αυτό είναι πολύ δημοκρατικό. Επίσης μπορεί να κάνει λάθος κι ένα μεγάλο συμβούλιο, επειδή το μερίδιο ευθύνης που αντιστοιχεί σε κάθε μέλος του είναι εκ των πραγμάτων πολύ μειωμένο. Είναι ζήτημα της διαχείρισης των πραγμάτων, να βρίσκουμε κάθε φορά την κατάλληλη σχέση ανάμεσα στο πλήθος των ανθρώπων που μετέχουν σε μια επιτροπή και την ουσιαστική συμβολή και το ποσοστό ευθύνης που μπορεί ο καθείς να αναλάβει.

Κάθε αναγνώστης και κάθε πολίτης έχει ασφαλώς το δικαίωμα να συναγάγει τα δικά του συμπεράσματα όσον αφορά την πειστικότητα των επιχειρημάτων που προέβαλε ο Μανόλης Κορρές σχετικά με τη χρήση αρχιτεκτονικού σκυροδέματος στο έργο της επίστρωσης των διαδρομών για τους επισκέπτες στο Βράχο της Ακρόπολης.

Προσωπικώς βρίσκω πειστικά και στέρεα τα επιχειρήματα του Κορρέ.

Παρά ταύτα, ο λόγος που με ώθησε στην επιλογή των ανωτέρω ερωταποκρίσεων και —κατ’ επέκταση— στη συγγραφή του παρόντος άρθρου δεν είναι οι απόψεις του Κορρέ ως ειδικού, ως απόλυτου γνώστη της Ακρόπολης και των μνημείων της, επί του προαναφερθέντος ζητήματος, αλλά οι θέσεις του, οι κρυστάλλινες θέσεις του, ως πνευματικού ανθρώπου.

Χωρίς να μασάει τα λόγια του, χωρίς να καταφεύγει σε μισόλογα και υπεκφυγές, ο Κορρές περιγράφει ευκρινώς το δρόμο της αρετής —όπως τουλάχιστον τον αντιλαμβάνομαι εγώ— σε μια εποχή όπου κυριαρχούν στο δημόσιο βίο και στο δημόσιο διάλογο η αμάθεια και η ανευθυνότητα.

Στην αφετηρία του δρόμου αυτού, λέει με το δικό του τρόπο ο Κορρές, βρίσκεται ο κόπος, ο μόχθος.

Αυτός, και μόνο αυτός, θα επιτρέψει σε κάποιον να κατακτήσει τις γνώσεις και τις πληροφορίες που είναι απαραίτητες, ώστε να είναι σε θέση να κρίνει σωστά, να διαμορφώνει σαφή γνώμη για οποιοδήποτε ζήτημα, να απορρίπτει ό,τι δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Με την πνευματική καλλιέργεια και την ορθοφροσύνη συμπορεύονται, όπως εξάγεται από τα λεγόμενα του Κορρέ, το αίσθημα ευθύνης, η τήρηση της δεοντολογίας, η καθαρή και αναπαυμένη συνείδηση, κοντολογίς η ηθική διάπλαση.

Βεβαίως, στο δρόμο της αρετής δεν έχει καμία θέση η έπαρση, το από καθέδρας ύφος. Και οι αυθεντίες κάνουν λάθη, παραδέχεται ο Κορρές, υπενθυμίζοντας σε όλους μας την αξία της σεμνότητας, τη δύναμη της ταπεινότητας.