Γιατί οι γυναίκες στην Αρχαία Σπάρτη έπρεπε να κάνουν μαθήματα γυμνές ενώ οι άνδρες παρακολουθούσαν;

Οι Σπαρτιάτες κατέχουν εξέχουσα θέση στη σύγχρονη λαϊκή φαντασία: θαρραλέοι και υπάκουοι, τους θεωρούμε υπεράνθρωπους, σκληρούς αγωνιστές της ελευθερίας με την ικανότητα να εκστομίζουν αιχμηρές ατάκες που θα άξιζαν σε μια ταινία γουέστερν του Κλιντ Ίστγουντ. Η πραγματικότητα, όπως επισημαίνει ο Andrew Bayliss στην αρχή του συναρπαστικού ιστορικού του έργου Sparta: The Rise and Fall of An Ancient Superpower (Σπάρτη: Η άνοδος και η πτώση μιας αρχαίας υπερδύναμης), είναι πολύ πιο δύσκολο να ανακατασκευαστεί.

Εκτός από μερικές εκατοντάδες στίχους των ποιητών Τυρταίου και Αλκμάν, όλες οι αρχαίες πηγές γράφτηκαν από άλλους Έλληνες, συνήθως Αθηναίους. Το έργο αυτών των ξένων, όπως είπε ο Θουκυδίδης, δυσκολεύτηκε από την εμμονική μυστικότητα των Σπαρτιατών. Ένα επιπλέον εμπόδιο ήταν η σπαρτιατική ιδεολογία ότι η πόλη τους ήταν αμετάβλητη, γεγονός που καθιστά δύσκολη την κατασκευή μιας αφήγησης.

Υποβίβασαν τους συμπατριώτες τους Μεσσήνιους

Ωστόσο, το σπαρτιατικό βασίλειο δεν ήταν πάντα μια διεθνής δύναμη. Το γεγονός που το ανέδειξε σε τέτοια θέση ήταν η κατάκτηση της γειτονικής Μεσσηνίας στα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ. (αν και η έλλειψη πηγών το καθιστά κάπως ασαφές).

Η προσάρτηση έδωσε στη Σπάρτη ένα πολύ μεγαλύτερο έδαφος από οποιαδήποτε άλλη από τις μυριάδες διαμαχόμενες ελληνικές πόλεις. Ακόμα πιο σημαντικό όμως ήταν το γεγονός ότι οι Σπαρτιάτες υποβίβασαν τους συμπατριώτες τους Μεσσήνιους στο καθεστώς των ειλώτων – που συνήθως μεταφράζεται ως «δουλοπάροικοι», αν και ο όρος «σκλάβοι» θα ήταν πιο κατάλληλος.

«Η εργασία των ειλώτων απελευθέρωσε τους Σπαρτιάτες, ώστε να δημιουργήσουν το βίαιο σύστημα κρατικής εκπαίδευσης, την αγωγή, και να αφοσιωθούν στο να γίνουν πολεμιστές πλήρους απασχόλησης» εξηγεί ο ιστορικός Andrew Bayliss.

Αυτό αποδείχθηκε χρήσιμο σε μια διαμάχη, όταν οι σύμμαχοι των Σπαρτιατών παραπονέθηκαν ότι παρείχαν πολύ περισσότερους στρατιώτες για τον στρατό από τους ίδιους τους Σπαρτιάτες. Ο βασιλιάς της Σπάρτης, Αγησίλαος, διέταξε τους στρατιώτες του να καθίσουν: στη συνέχεια ζήτησε από όλους, έναν προς έναν, όσους ασκούσαν κάποιο επάγγελμα, από αγγειοπλάστες έως σιδηρουργούς, να σηκωθούν όρθιοι.

Μετά από λίγο, σχεδόν όλοι οι σύμμαχοι ήταν όρθιοι, ενώ όλοι οι Σπαρτιάτες παρέμεναν καθισμένοι. «Δείτε», είπε ο Αγησίλαος, «πόσους περισσότερους στρατιώτες στέλνουμε εμείς από εσάς».

Οι Σπαρτιάτισσες, στα μάτια των άλλων Ελλήνων, ήταν πιο ασυνήθιστες. Δεν φοβόντουσαν να επιπλήττουν δημοσίως τους άντρες τους, συνήθως για δειλία

«Άλογα αναπαραγωγής»

Οι Σπαρτιάτισσες, στα μάτια των άλλων Ελλήνων, ήταν πιο ασυνήθιστες. Δεν φοβόντουσαν να επιπλήττουν δημοσίως τους άντρες τους, συνήθως για δειλία. «Όταν οι γιοι της δεν έδειξαν τον αναμενόμενο πολεμικό ενθουσιασμό, μια Σπαρτιάτισσα μητέρα σήκωσε τα ρούχα της και τους ρώτησε αν ήθελαν να γυρίσουν πίσω από εκεί που είχαν έρθει» σχολιάζει ο Andrew Bayliss.

Οι γυναίκες παρακολουθούσαν τη δική τους εκδοχή της αγωγής και μπορούσαν να κατέχουν περιουσία και γη. Οι πλουσιότερες έστελναν ακόμη και ομάδες αρμάτων για να συμμετάσχουν στους Ολυμπιακούς Αγώνες.

Ωστόσο, όπως επισημαίνει ο Bayliss, αυτό δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να οδηγήσει τους σύγχρονους σχολιαστές να πιστέψουν ότι οι Σπαρτιάτισσες ήταν ιδιαίτερα «ελευθερωμένες». Ήταν ουσιαστικά «άλογα αναπαραγωγής».

Είναι γνωστό ότι ένας Σπαρτιάτης άνδρας μπορούσε να δανείσει τη γυναίκα του σε έναν συμπολίτη του για να γεννήσει παιδιά

Ο δανεισμός της γυναίκας

Η αγωγή τους είχε ως στόχο να τις κάνει ικανές και υγιείς για να γεννήσουν την επόμενη γενιά Σπαρτιατών πολεμιστών. Ήταν υποχρεωτική και, σύμφωνα με μεταγενέστερες πηγές, ορισμένα μέρη της πραγματοποιούνταν γυμνά, με τους άνδρες πολίτες να παρακολουθούν.

Ο Πλούταρχος ισχυριζόταν ότι αυτό ενθάρρυνε τους Σπαρτιάτες άνδρες να παντρεύονται από «ερωτική ανάγκη». Είναι γνωστό ότι ένας Σπαρτιάτης άνδρας μπορούσε να δανείσει τη γυναίκα του σε έναν συμπολίτη του για να γεννήσει παιδιά. Τίποτα στις πηγές μας δεν υποδηλώνει ότι η γυναίκα είχε λόγο σε αυτή τη ρύθμιση.

Το συμβούλιο των αρχιμάγιστρων

Εκτός από την ανδρεία των πολεμιστών της, η Σπάρτη ήταν ιδιαίτερα ακατάλληλη για να γίνει υπερδύναμη, καθώς από την αρχή έφερε τους σπόρους της ίδιας της πτώσης της. Η Σπάρτη είχε δύο βασιλιάδες, από δύο διαφορετικές δυναστείες, οι οποίοι συχνά διαφωνούσαν μεταξύ τους και υπονομεύονταν, ενώ μερικές φορές εκδιώκονταν από τους δυσαρεστημένους πολίτες τους. Το συμβούλιο των αρχιμάγιστρων, οι Εφόροι, άλλαζε κάθε χρόνο. Ήταν αδύνατο να εφαρμοστεί μια συνεπής μακροπρόθεσμη στρατηγική.

Η Σπάρτη δεν ήταν ποτέ ασφαλής ούτε στην ίδια της την αυλή, την Πελοπόννησο. Δεν κατάφερε ποτέ να υποτάξει τη μεγάλη τοπική της αντίπαλο, την πόλη του Άργους, η οποία έγινε το επίκεντρο της αντιπολίτευσης.

Η ύπαρξη των ειλώτων εισήγαγε επίσης αβεβαιότητα στην εξωτερική πολιτική. Από τη μία πλευρά, υπήρχε το επιχείρημα ότι, καθώς οι είλωτες έκαναν τη δουλειά, επιτρέποντας στους Σπαρτιάτες να αφιερώσουν τον χρόνο τους στο να γίνουν οι καλύτεροι στρατιώτες στον κόσμο, η Σπάρτη θα έπρεπε να αξιοποιήσει το στρατιωτικό της πλεονέκτημα για να αποκτήσει μια αυτοκρατορία.

Από την άλλη, οι Σπαρτιάτες γνώριζαν πολύ καλά ότι οι είλωτες τους μισούσαν, ήθελαν να τους «φάουν ζωντανούς», και έτσι οι πολίτες έπρεπε να μένουν στην πατρίδα τους για να τους κρατούν σε τάξη.

*Με στοιχεία από telegraph.co.uk