Σπυρίδων Μαρινάτος: Δεν ήταν εύκολο να τον πλησιάσει κανείς

Ο Σπύρος Ιακωβίδης γνωρίστηκε με τον πατέρα μου, Σπυρίδωνα Μαρινάτο, κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής, όταν ο πρώτος σπούδαζε αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Όπως μου είπε ο ίδιος ο Ιακωβίδης, τα μαθήματα γίνονταν στο σπίτι του Μαρινάτου στα Πατήσια, διότι το Πανεπιστήμιο ήταν σε κακή κατάσταση λόγω Κατοχής. […] Από ό,τι καταλαβαίνω οι φοιτητές των σεμιναρίων ήταν λίγοι και από αυτούς ξεχώριζαν ο Σπύρος Ιακωβίδης και ο Στυλιανός Αλεξίου. Ήταν οι δύο αγαπημένοι μαθητές του Μαρινάτου και αργότερα βέβαια έγραψαν τη διδακτορική τους διατριβή μαζί του.

Επειδή τα μαθήματα γίνονταν σε τόσο οικείο περιβάλλον και με άμεση επαφή με τον καθηγητή, ο Ιακωβίδης εντυπωσιάστηκε: «Έμαθα περισσότερα πράγματα τότε από κάθε άλλη στιγμή των σπουδών μου», είπε όταν συζητούσαμε για τα παλιά και μου διηγείτο τις προσωπικές του αναμνήσεις. Αλλού, ο Ιακωβίδης έγραψε ότι ο Μαρινάτος είχε διεισδυτική ευφυΐα, επινοητικότητα και αυστηρή λογική των προβλημάτων. Και όμως, μαθητής και δάσκαλος μετά από τρεις δεκαετίες γνωριμίας δεν αντάλλαζαν, από ό,τι γνωρίζω, τα προσωπικά τους. Άλλωστε τον Μαρινάτο δεν ήταν εύκολο να τον πλησιάσει κανείς.

Ο Σπύρος Iακωβίδης το Φεβρουάριο του 1953 (πηγή: Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία)

Τα κοινά τους ιδεώδη θα τα περιέγραφα ως εξής: Πρώτο και πολύ βασικό ήταν το πολιτικό ήθος, δηλαδή η απόλυτη αφοσίωση στην ιδέα μιας φιλελεύθερης αλλά αυτοπειθαρχημένης ελληνικής κοινωνίας σε δυτικά πρότυπα. Ήθελαν παιδεία εκσυγχρονισμένη αλλά βασισμένη στην άρτια γνώση της ελληνικής γλώσσας. Δεύτερο κοινό σημείο ήταν η αντίληψη για τη μεθόδευση της επιστήμης σύμφωνα με την αγγλο-γερμανική παράδοση σκέψης. Ο αρχαιολόγος όφειλε πρώτον να καταγράφει, δεύτερον να παρατηρεί και τέλος να ορθολογεί, δηλαδή να βγάζει συμπεράσματα σύμφωνα με αυστηρούς κανόνες. Μπορούσε να χρησιμοποιεί και αναλογίες με άλλους πολιτισμούς, αρκεί να παραδεχόταν ότι η αξία ήταν συγκριτική αλλά όχι αποδεικτική. Αυτόν τον τρόπο σκέψης δεν πρέπει να τον πάρουμε ως δεδομένο εφόσον πολλοί σύγχρονοι αρχαιολόγοι σκέπτονται με άλλο τρόπο, αρχίζουν δηλαδή από μοντέλα τα οποία δοκιμάζουν στο υλικό και κτίζονται από πάνω προς τα κάτω. Ο Ιακωβίδης και ο Μαρινάτος έμειναν πάντοτε πιστοί στην ιστορική και ορθολογιστική προσέγγιση του δέκατου ένατου και πρώιμου εικοστού αιώνα.

Ο Σπυρίδων Μαρινάτος (φωτογραφικό αρχείο Ναννώς Μαρινάτου)

Διέφεραν ωστόσο ως προς την τόλμη της ερμηνείας των δεδομένων. Ο Ιακωβίδης ήταν ακριβολόγος, παρατηρητικός και περιγραφικός, και αρκούνταν σε αυτό. Αντιθέτως, ο Μαρινάτος, και αυτός ακριβέστατος παρατηρητής, ενδιαφερόταν εξίσου για την ηθογραφία, την εθνογραφία και την ψυχολογία του ανθρώπου. Έδινε μεγάλη προσοχή στο τοπίο όπου βρίσκονταν τα μνημεία και θεωρούσε ότι η αισθητική της φύσης επηρεάζει τον πολιτισμό. Θεωρούσε δε τον μινωικό πολιτισμό πιο εξευγενισμένο από τον μυκηναϊκό, διότι αφενός είχε εντυπωσιαστεί από τα λουτρά και τις εγκαταστάσεις υγιεινής της Κνωσού, αφετέρου θαύμαζε τη φυσιοκρατική τάση της μινωικής τέχνης, την οποία θεωρούσε δείγμα υψηλού αισθητικού ιδεώδους.

Ο Μαρινάτος προσέγγιζε τον αρχαίο κόσμο σαν θεατρικός συγγραφέας. […]

Ο Ιακωβίδης, εν αντιθέσει, ήταν γενικώς πολύ προσεκτικός και προχωρούσε σε συμπεράσματα που ήταν απόλυτα ελέγξιμα. […]

Βλέπουμε λοιπόν ότι ο Ιακωβίδης και ο Μαρινάτος διάβαζαν την τέχνη διαφορετικά. Επίσης είχαν διαφορετική αντίληψη για την πολιτισμική ταυτότητα της Θήρας. Ο Μαρινάτος διέκρινε στοιχεία έντονου εξωτισμού που μόνο με πιθανές διασυνδέσεις της Θήρας με την Αφρική (και ειδικά τη Λιβύη) μπορούσε να εξηγήσει. […]

Πηγή: themata-archaiologias.gr

Τη δεκαετία του 1960 ο Ιακωβίδης έπαιρνε τακτικά μέρος στις ανασκαφές της Μεσσηνίας, όπου και ανέλαβε τον σχεδιασμό των τάφων. Ο δε Μαρινάτος τού έκανε ιδιαίτερες χάρες που δεν έκανε σε άλλους. Τον άφηνε να ξυπνάει αργά το πρωί, αντί από τα χαράματα όταν άρχιζε η ανασκαφή. Ποτέ, ούτε μια φορά, δεν του ύψωσε τη φωνή του. Αυτό πάλι το ξέρω από τον ίδιο τον Ιακωβίδη.

Ο Ιακωβίδης συμμετείχε στις ανασκαφές Ακρωτηρίου το 1972 και 1973. Έσκαβε τότε και στις Μυκήνες με τον Μυλωνά, τις οποίες και προτιμούσε. Για τα μινωικά δεν είχε ιδιαίτερη αγάπη (ήταν καθαρός μυκηνολόγος), αλλά εν τούτοις ήθελε να βοηθήσει τον Μαρινάτο, επειδή αισθανόταν ότι ο τελευταίος τον είχε ανάγκη. Πεταγότανε λοιπόν στη Θήρα να καλύψει κενά, αφού ο Χρίστος Ντούμας, που είχε προαχθεί σε έφορο, είχε μετατεθεί στη Ρόδο και ο Μαρινάτος είχε μείνει χωρίς βοηθό. Και έτσι αναπτύχθηκε μια ακόμη πιο ισχυρή σχέση μεταξύ Ιακωβίδη και Μαρινάτου τα δύο τελευταία χρόνια της ζωής του τελευταίου.

Ο Σπυρίδων Μαρινάτος

Βρισκόμαστε στο 1974, όταν τα πράγματα είχαν πάρει δραματική στροφή προς το χειρότερο για την ανασκαφή Ακρωτηρίου. Γίνεται εισβολή των Τούρκων στην Κύπρο. Η Ελλάδα βρίσκεται σε κατάσταση συναγερμού. Διακόπτονται όλες οι ανασκαφές. Ο Μαρινάτος μένει σχεδόν μόνος στη Θήρα. Τη ροή των γεγονότων θα τη συμπεράνουμε από τα ημερολόγια του 1974, από τα οποία θα παραθέσω χαρακτηριστικά αποσπάσματα.

20 Ιουλ. 1974: «Ηρχίσαμεν πρωί ομαλώς, μέχρι της ώρας καθ’ ην ανηγγέλθη η απόβασις του Τούρκου εις Κύπρον και η κήρυξις γενικής επιστρατεύσεως. […] ο κ. Ανδρέου διεβίβασεν διαταγήν εξ Αθηνών να απαγορεύσωμεν την είσοδον των επισκεπτών εις την ανασκαφήν και να κλείσωμεν αμέσως τα συρματοπλέγματα. Εξετελέσθησαν αμφότερα, αλλά η διαταγή μού φαίνεται ανεξήγητος.»

21 Ιουλ. 1974: «Το πρωί κλειστή ανασκαφή […] ο κ. Shaw (σ.σ. υπεύθυνος για την αρχιτεκτονική μελέτη της ανασκαφής) μελετά αρχιτεκτονικούς λίθους. Το απόγευμα ατμόσφαιρα ανησυχίας. Παρακολούθησις ραδιοφωνικών σταθμών, περαιτέρω έλεγχος των στρατευομένων, αγωνία των υποψηφίων στρατεύσεως.»

22 Ιουλ. 1974: «Ελάχιστοι εργάται προσήλθον καὶ ούτοι κατόπιν περισυλλογής των υπό του αυτοκινήτου εκ Πύργου και Εμπορείου. […] Ο παντοπώλης του Ακρωτηρίου (και πατήρ του αρχιφύλακος) εδήλωσεν ημίν ότι το μαγαζί είναι κενόν, των πάντων απορροφηθέντων. Τα πήραν όλα.»

24 Ιουλ. 1974: «Πένθιμος σκηνογραφία. Η ανασκαφή κενή. Εργάζονται μόνον ο Περράκης εις Ξεστήν 3, 9 και ο Καραμήτρος […]»

[…]

Ο Μαρινάτος στον αρχαιολογικό χώρο του Μαραθώνα (προϊστορικοί τύμβοι Βρανά) το Μάιο του 1970

Έτσι έληξε ο Ιούλιος του 1974. Τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο επανήλθε η κανονικότητα στο Ακρωτήρι, όμως ο Μαρινάτος είχε πλέον μείνει χωρίς πόρους και συνεργάτες. Ήδη σκεφτόταν τον Ιακωβίδη ως πιθανό διάδοχό του, όπως έμαθα από τη μητέρα μου. Μάλλον προαισθανόταν το τέλος, το οποίο όντως ήλθε την 1η Οκτωβρίου 1974. Οι προσωπικές μου αναμνήσεις από την κηδεία είναι αδρές, αλλά θυμάμαι τον Ιακωβίδη με σκυμμένο το κεφάλι.

Η στενή σχέση του Μαρινάτου και του Ιακωβίδη εξηγείται τελικά όχι τόσο από τις κοινές τους ερμηνευτικές απόψεις όσο από τη συνέπεια των πράξεών τους και τη σταθερότητα του χαρακτήρα τους, την προσήλωση στους νόμους της πολιτείας, δηλαδή αυτό που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως αστικό ήθος. Τέλος, ήταν πιστοί ο ένας στον άλλον —ήταν θέμα αρχής— και νομίζω πως αυτή τελικά ήταν η πιο σταθερή και η πιο αληθινή βάση της φιλίας τους.

*Αποσπάσματα από κείμενο της αρχαιολόγου και συγγραφέως Ναννώς Μαρινάτου, που έφερε τον τίτλο «Σπύρος Ιακωβίδης και Σπυρίδων Μαρινάτος» και είχε συμπεριληφθεί στο «Σπύρος Ευστ. Ιακωβίδης, Βίος και Έργο, 1922-2013» (Βιβλιοθήκη τής εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας αρ. 297, ανάτυπο από τον Μέντορα 109, 2014).

Η Ναννώ (Ουρανία) Μαρινάτου, κόρη του Σπυρίδωνος Μαρινάτου, είναι ομότιμη καθηγήτρια του Τμήματος Κλασικών και Μεσογειακών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόις (Σικάγο).

Πηγή: themata-archaiologias.gr

Ο αρχαιολόγος και ακαδημαϊκός Σπύρος Ιακωβίδης, ειδήμων επί ζητημάτων μυκηναϊκής αρχαιολογίας, απεβίωσε, πλήρης ημερών, στις 16 Ιουνίου 2013.

Ο αρχαιολόγος και ακαδημαϊκός Σπυρίδων Μαρινάτος, ένας από τους θεμελιωτές της μινωικής αρχαιολογίας, γεννήθηκε στην Κεφαλλονιά (στην περιοχή του Ληξουρίου) στις 17 Απριλίου 1901 (σ.σ. απαντά ως ημερομηνία γεννήσεώς του και η 3η Νοεμβρίου) και απεβίωσε συνεπεία δυστυχήματος στον αρχαιολογικό χώρο του Ακρωτηρίου Θήρας την 1η Οκτωβρίου 1974.

Ο Μαρινάτος στο Ακρωτήρι Θήρας το 1974

Σύμφωνα με την επιθυμία του, ο Μαρινάτος κηδεύτηκε στον αρχαιολογικό χώρο του Ακρωτηρίου.

Το παρόν άρθρο αφιερώνεται στη μνήμη του Σπυρίδωνος Μαρινάτου, ο οποίος τέτοιες μέρες πριν από 58 ολόκληρα χρόνια είχε γνωστοποιήσει στο κοινό την ανακάλυψη του προϊστορικού οικισμού στο Ακρωτήρι Θήρας (στις 15 Σεπτεμβρίου 1967 είχε προβεί στην επίσημη ανακοίνωση της ανακάλυψης και την επομένη, 16η Σεπτεμβρίου, είχε δημοσιεύσει στην εφημερίδα «Το Βήμα» ένα βραχύ σημείωμα-έκθεση «διά το ιστορικόν των γενομένων ανασκαφών»).

Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Σπυρίδων Μαρινάτος στο Ακρωτήρι Θήρας το 1974.