Ντον ΝτεΛίλο: η συνωμοσία της λογοτεχνίας

Μια διπλή δολοφονία κατέχει κεντρική θέση στο συλλογικό φαντασιακό των ΗΠΑ: εκείνη του Τζον Φιτζέραλντ Κένεντι και του δολοφόνου του Λι Χάρβεϊ Όσβαλντ, που πέφτει νεκρός από τις σφαίρες του Τζακ Ρούμπι. Είναι η απώλεια της αθωότητας σε μαγνητοσκοπημένη σύνδεση. Ο θάνατος ως τηλεοπτικοποιημένο θέαμα. Και η απαρχή για την παρανοειδή ανάλυση και τις θεωρίες συνωμοσίας που φτάνουν ως τις μέρες μας. Το βίντεο παίζει συνεχώς μπρος πίσω -σαν μια εγκατάσταση σύγχρονης τέχνης που πασχίζει να συμπυκνώσει το πνεύμα της εποχής. Κανείς άλλος δεν είναι πιο έτοιμος να αποδεχθεί την πρόκληση και να αναζητήσει τις δυνάμεις της Ιστορίας πίσω από τα γεγονότα όσο ο Ντον ΝτεΛίλο. Και το επιχειρεί στον «Ζυγό» (1988), που κυκλοφορεί πλέον στην καινούρια μετάφραση του Αλέξη Καλοφωλιά για τον Gutenberg.

O ανατόμος της αμερικανικής ψυχής και του διχασμού, του χάους της μεγαλούπολης και του επικοινωνιακού θορύβου, παρατηρεί και αναλύει χρησιμοποιώντας το κοφτερό λεπίδι της σάτιρας. «Άνθρωποι στέκονταν στις αποβάθρες κοιτάζοντας το πουθενά, μ’ ένα βλέμμα που εξασκούσαν για χρόνια». Πώς το ξέρει ο παντογνώστης συγγραφέας εάν δεν το έχει ζήσει και δεν το έχει αποθηκεύσει στο συναισθηματικό του αρχείο; Κι ύστερα έρχεται εκείνη η ανεπαίσθητη υπονόμευση του ρεαλισμού με υπόγειες δόσεις λυρισμού: «Μόλις πέφτει το σκοτάδι, σειρά έχει η ακινησία, η ώρα της απόσυρσης· τα σπίτια κρύβονται, ο δρόμος γίνεται ένας ιδιωτικός χώρος, ένα σύνολο μυστηρίων. Ό,τι κι αν είναι αυτό που γνωρίζουμε για τους γείτονές μας, κατευνάζεται και αποκοιμιέται μέσα στη βαθιά ηρεμία. Γίνεται μια μορφή οικειότητας, με άρωμα γιασεμιού, που μας παραπλανά και μας κάνει να δείχνουμε εμπιστοσύνη».

Την ώρα που διαβάζουμε το αφήγημά του για την προσωπική διαδρομή του Λ.Χ. Όσβαλντ -από το φτωχικό Μπρονξ στη Σοβιετική Ένωση και πάλι πίσω στις ΗΠΑ- ένα δεύτερο εξυφαίνεται τρέχοντας με την ίδια ταχύτητα προς την ίδια κατεύθυνση: η ομάδα των συνωμοσιολόγων κινεί τα νήματα για να «χτυπήσει, αλλά όχι να σκοτώσει» τον JFK. Οι δύο ιστορίες συγχωνεύονται κάποια στιγμή και η έκρηξη είναι αναπόφευκτη. Αλλά όχι για να γνωρίσουμε στην πραγματικότητα τα τρίσβαθα του Όσβαλντ. Προφανώς ο ΝτεΛίλο δεν γράφει τον δικό του «Ιβανόη» ή ένα ιστορικό μυθιστόρημα. Τον ενδιαφέρει ο παράνομος της Αμερικής που σκορπάει τον θάνατο, η δύναμη των λέξεων και των ιδεών που φέρνουν την καταστροφή, η αρχαϊκότητα που συμβαδίζει με τη νεωτερικότητα («κατασκοπευτικά αεροπλάνα, δορυφόροι με κάμερες… βλέπουν και ακούνε όπως οι αρχαίοι μοναχοί, που ταξινομούσαν τη γνώση»), το περιθώριο που θέλει να συναντήσει την Ιστορία: «Περπατούσε στο άδειο κέντρο του Ντάλας, μια άδεια Κυριακή μέσα στη ζέστη και το φως. Ένιωθε τη μοναξιά που πάντα μισούσε να παραδεχτεί, μεγαλύτερη αποξένωση απ’ ό,τι στη Ρωσία, πιο παράξενα όνειρα… Ήθελε να υπάρχει έχοντας μια ξεκάθαρη αίσθηση του ρόλου του, να κάνει μια φορά μια κίνηση που δεν θα τον οδηγούσε στην απογοήτευση… Σκεφτόταν ότι το μοναδικό τέλος στην αποξένωσή του θα ήταν να φτάσει στο σημείο εκείνο όπου δεν θα ήταν πλέον αποκομμένος από τους αληθινούς αγώνες που εκτυλίσσονταν γύρω του. Το όνομα που δίνουμε σε αυτό το σημείο είναι ιστορία».

Οι νευρώσεις της Νέας Εποχής

Από τη δεκαετία του 1970 ο ΝτεΛίλο έχει δημιουργήσει μια εντυπωσιακή νωπογραφία της Αμερικής, των μύθων και των αδιεξόδων, της κουλτούρας και της αντικουλτούρας της. Οι ήρωές του κουβαλούν τις νευρώσεις της Νέας Εποχής, έχοντας πιστοποιητικό γέννησης στον Ψυχρό Πόλεμο (την περίοδο που ο ίδιος ανακάλυπτε τον Τζόις και τον Φόκνερ, τον Αντονιόνι, τον Μάιλς Ντέιβις και τον Μίνγκους). Ιδού, ο Ερικ Πάκερ, ο κυνικός πολυεκατομμυριούχος του «Κοσμόπολις»: «Η αίσθηση του εαυτού του στοίχειωνε όλες του τις πράξεις, που είχαν χάσει τον αυθορμητισμό τους» και γι’ αυτό «ήθελε να γίνει κβάντα, υπερβαίνοντας τη σωματική του μάζα, τους λεπτούς ιστούς γύρω από τα οστά, τους μυς και το λίπος». Ο Τζέρι στο «Σφυρί και δρεπάνι» νιώθει όπως και άλλα τέρατα που γεννά ο ύπνος της λογικής: «Ηθελα να γίνω φάντασμα, κάποιος που μπαινοβγαίνει στη φυσική πραγματικότητα». Η Λόρεν Χάρντκι, η σκελετωμένη body artist των «Χρόνων του σώματος» συνεχίζει τις περφόρμανς για να απαλλαγεί από τη φυλακή του σώματος, αλλά «μέσα της είχε χάσει τον κόσμο».

Ανεξαρτησία και αμερικανική μυθολογία

«Προφητικός» ή μη, πειραματιστής ή οραματικός λεξιπλάστης, ο ΝτεΛίλο δεν διεκδικεί για τον εαυτό του παρά μόνο τον τίτλο του «αμερικανού μυθιστοριογράφου», όπως έχει δηλώσει σε παλαιότερη συνέντευξή του αποκρούοντας και τη ρετσινιά του «μεταμοντέρνου». Ο τίτλος του πρώτου βιβλίου του, «Americana», αποτελεί και την πρώτη δήλωση ανεξαρτησίας του συγγραφέα, το έργο του οποίου ενσωματώνει ιστορικά στιγμιότυπα και ταμπού που τροφοδοτούν την αμερικανική μυθολογία: από τον Φρανκ Σινάτρα στις VIP κερκίδες του γηπέδου μπέιζμπολ («Υπόγειος κόσμος») μέχρι το ψυχογράφημα του Λι Χάρβεϊ Οσβαλντ. Κυρίως δε τη μυθολογία της αθωότητας σε έναν κόσμο εχθρικό όπου κυριαρχούν ο καταιγισμός των αντιφατικών μηνυμάτων, τα δαιδαλώδη δίκτυα πληροφοριών, οι ψηφιακές ψευδαισθήσεις και η διαμεσολαβημένη αλήθεια.

Ο συγγραφέας υπονομεύει συστηματικά την αίσθηση ότι το σύμπαν είναι ορθολογικό αναδεικνύοντας τις θεωρίες συνωμοσίας που κυριαρχούν σε αυτό. Ο Τζακ Γκλάντνεϊ, ο πρόεδρος του Τμήματος των Χιτλερικών Σπουδών στον «Λευκό θόρυβο», είναι ένας ρομαντικός την εποχή της εικονικής πραγματικότητας. Ακόμη και μετά την επέλαση του τοξικού νέφους, στο τέλος του βιβλίου, ανακαλύπτει το δέος εκεί όπου δεν υπάρχει, όπως επιβάλλει η παράδοση του Ραλφ Γουόλντο Εμερσον: «Δεν ξέρουμε αν παρακολουθούμε με θαυμασμό ή φόβο, δεν ξέρουμε τι βλέπουμε ή τι σημαίνει, δεν ξέρουμε αν είναι μόνιμο, ένα επίπεδο εμπειρίας στο οποίο θα προσαρμοστούμε με τον καιρό, στο οποίο θα απορροφηθεί τελικά η αβεβαιότητά μας ή μόνο κάποιο ατμοσφαιρικό παράδοξο που σύντομα θα περάσει».

Συλλέκτης συμβόλων

Για να ολοκληρώσει τον αρχιτεκτονικό διάκοσμο των μυθιστορημάτων του ο ΝτεΛίλο μεταμορφώνεται στον κατ’ εξοχήν συλλέκτη συμβόλων από την ποπ κουλτούρα. Το αμετάφραστο ακόμη στα ελληνικά «Great Jones Street» είναι ένα υβριδικό σχόλιο για τη σχέση του μεγάλου πλήθους με τα ροκ είδωλα («η φήμη απαιτεί υπερβολές πάσης φύσεως» γράφει στην πρώτη πρόταση), ενώ ένα από τα πρότυπά του στην πινακοθήκη χαρακτήρων φέρεται πως είναι ο Μπομπ Ντίλαν. Ο τελευταίος φωτογραφίζεται ως ο προφήτης των μύθων που η κοινωνία οφείλει να ξεπεράσει για να ενηλικιωθεί (σε αντίθεση με τον Αντι Γουόρχολ, εξίσου αγαπημένη αναφορά του συγγραφέα, ο οποίος εμφανίζεται ως ο ζωγράφος της μεταμοντέρνας ζωής). Στα μυθιστορήματα και τα διηγήματά του, έτσι κι αλλιώς, ο ΝτεΛίλο έχει αποδεχθεί τελεσίδικα τα ρευστά σύνορα χαμηλής και υψηλής τέχνης, ποιητικότητας και φάρσας, μεγαλείου και ειρωνείας.«Αν το ποδόσφαιρο ήταν αμερικανική εφεύρεση» αναρωτιέται στον «Αγγελο Εσμεράλντα», «δεν θα ισχυριζόταν κάποιος ευρωπαίος διανοούμενος ότι η ιστορικά πουριτανική μας φύση μάς ώθησε να επινοήσουμε ένα παιχνίδι δομημένο πάνω σε αντιαυνανιστικές αρχές;».

Επικράτειά του, η εποχή του τρόμου

Η επικράτεια του αμερικανού συγγραφέα είναι η εποχή του τρόμου. Δεν είναι μόνο οι ενορατικές, όπως -αστόχως- χαρακτηρίστηκαν, περιγραφές για την τρομοκρατία στο «Μάο ΙΙ» ή στον «Υπόγειο κόσμο», αλλά και η σταθερή επιδίωξή του να οδηγήσει στα άκρα την ιδέα του Πίντσον γύρω από την αρχαϊκή παράνοια του σύγχρονου κόσμου. Κατ’ αυτή την έννοια, ναι, είναι ένας από τους συνεπέστερους «μαθητές» του μεγάλου σαμάνου, μαζί με τον Κόρμακ ΜακΚάρθι. Αλλά στο ύφος είναι συνοδοιπόρος του Φίλιπ Ροθ. Οι δυο τους χτίζουν προτάσεις με τα καλύτερα υλικά της αγγλικής γλώσσας, διακλαδώνοντας τη σκέψη μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια. Με τον «Υπόγειο κόσμο», ειδικά, φτάνει στη μεθόριο του Μεγάλου Αμερικανικού Μυθιστορήματος. Ακόμη πάντως και αν ο ίδιος δεν εξέφρασε την αγωνία να αφήσει τη δική του υποσημείωση στον Κανόνα του Αμερικανικού Μεγαλείου, στο έργο του διαχέεται η αγωνία του συγγραφέα για την ποιητικότητα. Κανένας από τους ήρωές του δεν εκφράζει πιο εύστοχα την τυραννική σχέση του μυθιστοριογράφου με την έμπνευση όσο ο ερημίτης Μπιλ Γκρέι («Μάο ΙΙ»): «Ξέρεις γιατί πιστεύω στο μυθιστόρημα; Είναι μια δημοκρατική φωνή. Ο καθένας μπορεί να γράψει ένα σπουδαίο μυθιστόρημα, σχεδόν τυχαίος ερασιτέχνης που περνάει στον δρόμο… Οποιοσδήποτε ανώνυμος φουκαράς, οποιοσδήποτε “desperado” χωρίς όνειρα μπορεί να κάτσει και να ανακαλύψει πως έχει φωνή και να δοκιμάσει την τύχη του. Κι είναι κάτι τόσο υπέροχο, που σε αφήνει άναυδο. Πηγαίο ταλέντο, πηγαίες ιδέες… Κι όταν ένας μυθιστοριογράφος χάνει το ταλέντο του, πεθαίνει δημοκρατικά, και τότε ο καθένας μπορεί να δει, να ορθώνεται ξεκάθαρα σε όλο τον κόσμο η αηδιαστική μάζα μιας ανέλπιδης πεζολογίας».