6. Χρήση τοξικών ουσιών στην εφηβεία

Η χρήση τοξικών ουσιών (ναρκωτικών) αποτελεί μια από τις συχνότερες αλλά και
τις δυσκολότερα αντιμετωπίσιμες παθολογικές καταστάσεις της εφηβείας. Σε μια
περίοδο σημαντικών αλλαγών και μεγάλης ψυχικής έντασης, όπως είναι η εφηβεία,
τα ναρκωτικά παρουσιάζονται ως θαυματουργές ουσίες που υποτίθεται ότι λύνουν
όλα τα προβλήματα. Βαθμιαία, ο έφηβος οδηγείται από τη χρήση στην εξάρτηση,
στην αντικοινωνικότητα και την παραβατικότητα. Οι χρήστες παρουσιάζουν αυξημένη
θνησιμότητα λόγω υπερβολικής δοσολογίας ή νοθευμένων ουσιών. Είναι επίσης ευάλωτοι
σε μολύνσεις που μπορεί να προκαλέσουν ηπατίτιδα, AIDS, αποστήματα και γάγγραινα.

Η τοξικομανία ορίζεται ως η παθολογική κατάσταση κατά την οποία το άτομο έχει
απολέσει τον έλεγχο της χρήσης της τοξικής ουσίας. Έχει αναπτύξει εξάρτηση και
σε τυχόν διακοπή της λήψης παρουσιάζει στερητικό σύνδρομο. Η εξάρτηση καθιστά
απαραίτητη την καθημερινή χρήση της ουσίας, η οποία με τη σειρά της προκαλεί
εξασθένηση του επιθυμητού αποτελέσματος και ανοχή. Προκύπτει έτσι η ανάγκη συνεχούς
αύξησης της ποσότητας της ουσίας, για να επιτευχθεί το ίδιο αποτέλεσμα. Ο έφηβος
καταναλώνει το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου του για να προμηθευτεί την ουσία,
να τη χρησιμοποιήσει και να ανανήψει από τα αποτελέσματά της. Αν διακοπεί η
χρήση ή μειωθεί η ποσότητα, εμφανίζεται το στερητικό σύνδρομο, το οποίο παρουσιάζει
ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ανάλογα με την ουσία και εκδηλώνεται μέσω σωματικών
συμπτωμάτων. Τα συχνότερα από αυτά είναι: σωματική δυσφορία με μυϊκή αδυναμία,
ρίγη, διάρροια, πόνοι στην κοιλιά, στη μέση και στις αρθρώσεις, ιδρώτας, τρόμος,
σπασμοί, αϋπνία, εριστικότητα και έντονη επιθυμία για χρήση της ουσίας. Εντούτοις,
το στερητικό σύνδρομο που είναι αποτέλεσμα της σωματικής εξάρτησης διαρκεί λίγες
ημέρες και αντιμετωπίζεται φαρμακευτικά. Η ψυχολογική εξάρτηση διαρκεί πολύ
περισσότερο και αποτελεί την κυριότερη αιτία διακοπής της θεραπείας.

Έρευνες που έγιναν από το Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής δείχνουν
ότι η χρήση ναρκωτικών έχει διαδοθεί σημαντικά, ιδιαίτερα στους εφήβους, με
επίπεδα χρήσης που προσεγγίζουν αυτά των άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Η μεγαλύτερη
διάδοση εντοπίζεται στα δύο μεγάλα αστικά κέντρα: Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Παρατηρείται
όμως μια σαφής τάση επέκτασης του φαινομένου στις ημιαστικές και αγροτικές περιοχές.
Τα στοιχεία από τις έρευνες φανερώνουν την ανοδική πορεία της χρήσης ουσιών
από τις αρχές της δεκαετίας του ΄80. Την τελευταία πενταετία φαίνεται ότι ο
ρυθμός αύξησης της χρήσης έχει επιταχυνθεί εξαιρετικά. Το φαινόμενο αυτό μπορεί
να εξηγηθεί από την υιοθέτηση νέων αντιλήψεων και συμπεριφορών που αρνούνται
την επικινδυνότητα της χρήσης (κυρίως της κάνναβης), καθώς και από την αύξηση
της διαθεσιμότητας των παράνομων ουσιών, οι οποίες πωλούνται κατεξοχήν στους
χώρους νυχτερινής διασκέδασης των νέων. Διαδεδομένο είναι στους έφηβους και
το φαινόμενο της πολλαπλής χρήσης ουσιών, δηλαδή η παράλληλη χρήση νόμιμων και
παράνομων ουσιών, όπως το οινόπνευμα, τα ψυχοδραστικά φάρμακα και τα συνθετικά
ναρκωτικά (όπως η ουσία "έκσταση").

Οι συχνότερα χρησιμοποιούμενες τοξικές ουσίες

Α. Κανναβινοειδή (μαριχουάνα, χασίς)

Είναι οι πλέον γνωστές ουσίες, προερχόμενες από το φυτό της κάνναβης. Συνήθως
καπνίζονται αναμεμειγμένες με καπνό σε στριφτά τσιγάρα και απελευθερώνουν μια
χαρακτηριστική μυρωδιά. Στη δεκαετία του ΄60-΄70, το κίνημα των χίπις υιοθέτησε
τη μαριχουάνα, η οποία είχε μεγάλη διάδοση στους νέους συμβολίζοντας τη διαμαρτυρία
κατά του κατεστημένου. Επειδή η κάνναβη δεν προκαλεί ισχυρή βιολογική εξάρτηση,
προτείνεται ως ακίνδυνο ναρκωτικό και η χρήση της είναι ευρέως εξαπλωμένη. Στους
έφηβους μαθητές ένα στα τρία αγόρια (ποσοστό 27%) και περισσότερο από ένα στα
δέκα κορίτσια (ποσοστό 15%) έχουν δοκιμάσει ή κάνουν συχνά χρήση κάνναβης. Η
κάνναβη είναι το πρώτο βήμα για την εξάρτηση και έχει χρησιμοποιηθεί από το
σύνολο όλων όσοι αναφέρουν τη χρήση άλλων ουσιών.

Οι επιδράσεις κορυφώνονται τριάντα λεπτά μετά το κάπνισμα και διαρκούν δύο
με τρεις ώρες. Προκαλούνται ευεξία, ευφορία, γέλιο, χαλάρωση. Αυξάνεται η ευαισθησία
στην πρόσληψη αισθητηριακών ερεθισμάτων (τα χρώματα γίνονται φωτεινότερα, ο
χρόνος επιμηκύνεται) και τονώνεται η αυτοπεποίθηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις
παρουσιάζονται αρνητικές επιδράσεις, με άγχος, δυσφορία, εριστικότητα, περίεργες
φοβίες και παρανοϊκές σκέψεις. Στο επίπεδο σωματικών συμπτωμάτων παρατηρούνται
αύξηση της όρεξης, ταχυκαρδία, ξηροστομία και μυδρίαση (διαστολή της κόρης των
οφθαλμών). Η χρόνια λήψη υψηλών δόσεων μπορεί να προκαλέσει αϋπνία, ανορεξία,
βλάβες στο αναπνευστικό, το ανοσοποιητικό και το αναπαραγωγικό σύστημα. Σε ψυχολογικό
επίπεδο οι χρόνιοι χρήστες κάνναβης παρουσιάζουν άγχος και κρίσεις πανικού,
δυσκολία στη συγκέντρωση, απώλεια ενδιαφερόντων, απάθεια και κοινωνική απόσυρση.
Οι κανναβινοειδείς μεταβολίτες στο αίμα μπορούν να ανιχνευθούν μέσα σε διάστημα
επτά έως δέκα ημερών στις περιπτώσεις συνήθους χρήσης και δεκαπέντε έως τριάντα
ημερών στις περιπτώσεις λήψης μεγάλων δόσεων.

Β. Οπιοειδή (μορφίνη, ηρωίνη)

Τα παράγωγα του οπίου χρησιμοποιούνται φαρμακευτικά ως αναλγητικές ουσίες,
γιατί ανακουφίζουν από τον πόνο και προκαλούν αίσθημα ευφορίας. Κατατάσσονται
στα σκληρά ναρκωτικά, επειδή προξενούν ταχύτατα ανοχή και εξάρτηση, με αποτέλεσμα
έπειτα από λίγες μέρες χρήσης να απαιτείται αύξηση της δοσολογίας και στη διακοπή
τους να παρατηρούνται στερητικά φαινόμενα. Η ηρωίνη λαμβάνεται ενδοφλεβίως ή
από το στόμα ή εισπνέεται σε μορφή αναθυμιάσεων θερμαινόμενης σκόνης πάνω σε
αλουμινόχαρτο. Η δράση της είναι ταχεία (περιγράφεται ως flash) και προκαλεί
ένα αίσθημα μέθης, ευφορίας, γαλήνης, καθώς και ένταση στις αισθητηριακές προσλήψεις
και τα συναισθήματα. Σε σωματικό επίπεδο παρατηρούνται επιβράδυνση του ρυθμού
της αναπνοής, μύση (συστολή της κόρης του οφθαλμού), μυϊκές συσπάσεις και τρόμος.
Υπό την επίδραση της ουσίας ο χρήστης μένει τρεις έως τέσσερις ώρες με βλέμμα
απλανές και απόμακρο. Δεν θέλει να ενοχλείται από θορύβους και έντονο φως και
φαίνεται να μην ενδιαφέρεται για ό,τι συμβαίνει γύρω του. Ακολουθεί μια περίοδος
τριών έως τεσσάρων ωρών φυσιολογικής συμπεριφοράς. Μετά όμως γίνεται ευερέθιστος,
απότομος, δεν μπορεί να συγκεντρωθεί και χρειάζεται νέα λήψη.

Γ. Διεγερτικές ουσίες (αμφεταμίνη, κοκαΐνη)

Λαμβάνονται από το στόμα, τη μύτη ή ενδοφλεβίως και προκαλούν ευφορικό συναίσθημα,
κόπωση, ένταση της προσοχής και της συγκέντρωσης, ανορεξία και αϋπνία. Κατά
τη διάρκεια της δράσης ο χρήστης έχει τονωμένη αυτοπεποίθηση και βελτιωμένες
ικανότητες. Η συστηματική χρήση όμως προκαλεί έντονη ψυχολογική εξάρτηση και
φαινόμενα ανοχής, με αποτέλεσμα να απαιτείται αύξηση της ποσότητας για να μπορεί
το άτομο να λειτουργήσει έστω και στοιχειωδώς. Η χρόνια ή η υπερβολική χρήση
προκαλεί ευερεθιστότητα, υπερκινητικότητα και ψυχωσικές αντιδράσεις παρανοϊκού
τύπου.

Δ. Ψευδαισθησιογόνες ουσίες (LSD, μεσκαλίνη, "έκσταση")

Προκαλούν όξυνση των διανοητικών λειτουργιών και ένταση ή παραμόρφωση των αισθητηριακών
προσλήψεων, με αποτέλεσμα ο χρήστης να βιώνει οπτικές και ακουστικές ψευδαισθήσεις.
Το συναίσθημα είναι ευμετάβλητο, άλλοτε ευφορικό άλλοτε καταθλιπτικό. Το περιεχόμενο
των ψευδαισθήσεων μπορεί να προκαλέσει έντονο άγχος, που οδηγεί σε αυτοκαταστροφικές
συμπεριφορές.

Πτητικές ουσίες -εισπνεόμενες

Βιομηχανικά προϊόντα όπως κόλλες, αεροζόλ, διαλυτές χρωμάτων, γυαλιστικά,
ουσίες που αφαιρούν το μανό, σκευάσματα στεγνού καθαρισμού χρησιμοποιούνται
κυρίως από εφήβους, διότι διατίθενται νόμιμα και είναι δυνατόν να τα προμηθευτούν
εύκολα και φθηνά. Εισπνέονται μέσα από σακούλες και προκαλούν ευφορία, θόλωση
συνείδησης και παραισθήσεις. Η χρόνια χρήση προκαλεί ανορεξία, εμετούς, διαταραχές
της όρασης (διπλωπία, φωτοφοβία) και της ακοής (εμβοές) και αποχρωματισμό του
δέρματος (σημάδια στο πρόσωπο ή σε άλλα μέρη του σώματος). Υπάρχει επίσης αυξημένος
κίνδυνος θανάτου από ασφυξία λόγω της πλαστικής σακούλας.

Ο έφηβος χρήστης και η οικογένειά του

Η πρώτη επαφή με τα ναρκωτικά γίνεται από περιέργεια και από παρότρυνση των
συνομηλίκων. Οι φίλοι στην αρχή αποτελούν την κυριότερη πηγή εφοδιασμού και
ο έφηβος νιώθει ότι συμμετέχει σε μια κοινωνική δραστηριότητα. Αποκτά αυτοπεποίθηση,
δείχνει τόλμη και γνώσεις, γίνεται αποδεκτός από την ομάδα. Σε αυτή την πρώτη
περίοδο πιστεύει ότι μετέχει σε μια συναρπαστική εμπειρία. Αισθάνεται την ευχαρίστηση
που προκαλεί μια απαγορευμένη συμπεριφορά, χωρίς όμως να διακρίνει τον πραγματικό
κίνδυνο. Στην πορεία, όταν αργά ή γρήγορα θα εμφανιστούν τα σημάδια της εξάρτησης,
θα καταλάβει ότι έπεσε σε μια παγίδα που έστησε ο ίδιος στον εαυτό του. Η ουσία
γίνεται απαραίτητη σε καθημερινή βάση, πρέπει να εφεύρει χίλιους τρόπους για
να την προμηθευτεί, οι συγκρούσεις με την οικογένεια αποκτούν μεγάλη ένταση,
χάνει το ενδιαφέρον για το σχολείο και σιγά σιγά περιθωριοποιείται, για να ακολουθήσει
την προκαθορισμένη μοίρα ενός τοξικομανούς.

Οι έφηβοι ισχυρίζονται ότι αν δοκιμάσει κανείς ένα ναρκωτικό, δεν σημαίνει
απαραίτητα ότι θα εθιστεί σε αυτό. Είναι αλήθεια ότι υπάρχει μια μεγάλη απόσταση
από την πρώτη δοκιμή μέχρι την εξάρτηση, την οποία άλλοι έφηβοι θα τη διανύσουν
και άλλοι όχι. Στη χώρα μας, στην οποία ο κοινωνικός περίγυρος καταδικάζει τη
χρήση ναρκωτικών, οι καθοριστικοί παράγοντες που οδηγούν στην εξάρτηση είναι
τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και του οικογενειακού περιβάλλοντος. Οι
έφηβοι που εγκαταλείπουν την αναζήτηση ρεαλιστικών λύσεων των προβλημάτων τους
και αναζητούν φυγή μέσα από τη λήθη των ναρκωτικών έχουν διάφορα χαρακτηριστικά.
Μπορεί να είναι άτομα με χαμηλή αυτοπεποίθηση ή μαθησιακά προβλήματα που βιώνουν
τη σχολική αποτυχία είτε να είναι άτομα που ανήκουν σε μειονοτικές ομάδες (μετανάστες)
ή παρουσιάζουν σωματικές αναπηρίες. Επίσης, οι διαταραγμένες οικογενειακές σχέσεις
είναι ένας σημαντικός παράγοντας, για να οδηγηθεί ένας έφηβος στην εξάρτηση.
Παιδιά χωρισμένων γονιών που έχουν ζήσει έντονους καβγάδες και δεν έχουν αναπτύξει
ικανοποιητική σχέση με τον έναν ή τον άλλο γονιό είναι περισσότερο επιρρεπή
στην εξάρτηση.

Έφηβοι που ζουν με την οικογένειά τους, αλλά βιώνουν την έλλειψη θερμής οικογενειακής
ατμόσφαιρας είναι ευάλωτοι στις παροτρύνσεις συνομηλίκων για χρήση ναρκωτικών.
Αυτού του είδους οι οικογένειες χαρακτηρίζονται από ασταθή συμπεριφορά των γονιών,
έλλειψη συνεργασίας και υποστήριξης, απουσία κατανόησης και διαλόγου. Οι γονείς
είναι άλλοτε υπερπροστατευτικοί και υποχωρητικοί, άλλοτε επιθετικοί και απορριπτικοί.
Στην εφηβεία η προσφυγή στα ναρκωτικά θεωρείται ένας τρόπος για να επιλυθούν
αυτά τα προβλήματα. Έχει αποδειχθεί ότι όσο πιο αρνητική είναι η συμπεριφορά
των γονιών, τόσο πιο νωρίς οι έφηβοι δοκιμάζουν τη χρήση ουσιών. Μόλις οι γονείς
το ανακαλύπτουν, αντιδρούν με πόνο και οργή. Στη συνέχεια, όταν διαπιστώνουν
το μέγεθος του προβλήματος, καταλαμβάνονται από απελπισία. Αυτά τα συναισθήματα
είναι δικαιολογημένα, αλλά δεν βοηθούν τον έφηβο. Αυτός έχει ανάγκη να κατανοήσει,
μέσα από διάλογο, τις αιτίες και τις προσωπικές αδυναμίες που τον ωθούν στην
εξάρτηση. Έχει ανάγκη υποστήριξης, ώστε να μπορέσει να αντιμετωπίσει την επώδυνη
προσπάθεια που απαιτεί η απεξάρτηση.

Θεραπεία

Η θεραπευτική αντιμετώπιση της τοξικομανίας είναι πολύπλευρη και πολύμορφη.
Διαφέρει ανάλογα με την προσωπικότητα του ατόμου, το είδος της ουσίας που χρησιμοποιεί
και τη φάση εξάρτησης στην οποία βρίσκεται. Είναι μια δυναμική διαδικασία που
έχει σκοπό να αναπτύξει και να ενδυναμώσει διάφορες πλευρές της προσωπικότητας
του εφήβου, ώστε να αλλάξει τον τρόπο σκέψης του και να σχεδιάσει μια ζωή απαλλαγμένη
από ουσίες. Κάθε θεραπευτική προσπάθεια περιλαμβάνει δύο σκέλη: ένα βραχυχρόνιο
και ένα μακροχρόνιο. Στο πρώτο γίνεται διακοπή της χρήσης και πρέπει να ληφθεί
φροντίδα για τα στερητικά συμπτώματα. Πιθανόν θα χρειαστεί νοσηλεία για να αντιμετωπιστούν
οι πόνοι και η δυσφορία και να υποστηριχτούν οι σωματικές λειτουργίες. Η αντιμετώπιση
του στερητικού συνδρόμου απαιτεί μόνο λίγες ημέρες. Στη συνέχεια, υπάρχει ανάγκη
ψυχοθεραπευτικής στήριξης, για να καταπολεμηθεί η ψυχολογική εξάρτηση. Πρόκειται
για ένα μακροχρόνιο στάδιο, στο οποίο δοκιμάζεται η διατήρηση αποχής από την
ουσία και αποτελεί την περίοδο κατά την οποία εμφανίζονται οι περισσότερες υποτροπές.
Οι έφηβοι χρήστες έχουν ανώριμη προσωπικότητα, είναι παρορμητικοί και συχνά
οδηγούνται σε διακοπή της θεραπείας. Η ένταξή τους σε προγράμματα αποτοξίνωσης
σε ειδικές θεραπευτικές κοινότητες αποδίδει ανάλογα με την προσωπική τους επιθυμία
να δεχτούν βοήθεια και απαιτεί τη συμμετοχή της οικογένειας. Ορισμένα τέτοια
προγράμματα προσφέρουν ουσίες υποκατάστασης (π.χ., μεθαδόνη για την ηρωίνη)
που μειώνουν τις επιπλοκές και εμποδίζουν τις υποτροπές. Ιδιαίτερα η τοξικομανία
που αρχίζει στην εφηβεία χρειάζεται συντονισμένη και επίμονη θεραπευτική προσπάθεια,
για να μην εξελιχθεί σε χρόνια υποτροπιάζουσα κατάσταση, η οποία θα καταστήσει
το άτομο ανίκανο να ζήσει μια σταθερή και παραγωγική ζωή.

Δείτε Επίσης: Μήπως
το παιδί σας παίρνει ναρκωτικά;, Κοινό
σημείο αναφοράς για τα είδη του εθισμού, Ένα
στα δέκα παιδιά στη Βρετανία καπνίζει κάνναβη, Σε
μικρότερη ηλικία δοκιμάζουν τα ναρκωτικά οι Ελληνες