Οι μονόκεροι πριν γίνουν μύθος: Μια πολύ αληθινή ιστορία που δεν μας είπε ποτέ κανείς

Υπήρξε μια εποχή που οι μονόκεροι δεν ανήκαν στη σφαίρα του παραμυθιού. Δεν ήταν ούτε kitsch, ούτε παιδικοί, ούτε σύμβολα φαντασίας για ροζ τετράδια.

Ήταν πλάσματα μακρινά, σπάνια, αλλά (θεωρούνταν) υπαρκτά. Τόσο υπαρκτά ώστε, στα μέσα του 16ου αιώνα, μια δούκισσα της νότιας Ιταλίας να τους τοποθετεί δίπλα στη Φάτνη.

Η Κοστάντσα Πικκολομίνι ντ’ Αραγκόνα, δούκισσα του Αμάλφι, παρήγγειλε γύρω στο 1567 μια σκηνή της Γέννησης για το σπίτι της.

Η Μαρία, ο Ιωσήφ, οι άγγελοι, τα ζώα, οι καμήλες με τα δώρα ήταν εκεί. Ανάμεσά τους όμως στεκόταν κι ένας μονόκερως. Όχι ως ιδιοτροπία. Αλλά ως γνώση.

Δεν είναι πιθανό να βρούμε τεκμηριωμένες αποδείξεις ότι ένας μονόκερως βρισκόταν στη Γέννηση του Χριστού. Όμως η δούκισσα δεν αστειευόταν. Για έναν μορφωμένο άνθρωπο της εποχής, ο μονόκερως ήταν ό,τι είναι σήμερα μια καμηλοπάρδαλη ή ένα ναρβάλ: ένα πλάσμα εξωτικό, απρόσιτο, αλλά αληθινό.

Αν η Κοστάντσα ήθελε να υπερασπιστεί την επιλογή της, θα μπορούσε να το κάνει χωρίς δυσκολία. Η ιστορία του μονόκερου εκτείνεται σε βάθος αιώνων και διατρέχει μια εποχή όπου η επιστήμη, η φυσική παρατήρηση, ο μύθος και η ανθρώπινη επιθυμία δεν είχαν ακόμη διαχωριστεί.

Ανάμεσα στην επιστήμη και στον μύθο

Αν ακολουθήσει κανείς το ίχνος του μονόκερου προς τα πίσω, δεν συναντά απλώς φανταστικές αφηγήσεις. Συναντά μια βαθιά ανθρώπινη ανάγκη: να εξηγήσουμε τον κόσμο, να τον κάνουμε πιο θαυμαστό, αλλά και πιο υποφερτό.

Ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ., ο Έλληνας γιατρός Κτησίας ο Κνίδιος, γράφοντας για μακρινούς τόπους της Ινδίας, περιγράφει ένα μονόκερο ζώο με πολύχρωμο κέρας, στο οποίο αποδίδονται θεραπευτικές ιδιότητες. Η αφήγησή του συνυπάρχει με εξωφρενικές περιγραφές ανθρώπων και εθίμων, χωρίς όμως να παρουσιάζεται ως παραμύθι, αλλά ως γνώση του κόσμου.

Από τους αρχαίους Έλληνες γιατρούς μέχρι τους μεσαιωνικούς εγκυκλοπαιδιστές, ο μονόκερως κινείται πάντα στο όριο ανάμεσα στη γνώση και στην επιθυμία. Τον 7ο αιώνα, ο Ισίδωρος της Σεβίλλης τον καταγράφει σε εγκυκλοπαίδεια ως πραγματικό ζώο: άγριο, ισχυρό, σχεδόν αήττητο, συγγενικό με τον ρινόκερο.

Η παρθένα, το άγριο ζώο και η αλληγορία

Στον Μεσαίωνα, ο μονόκερως γίνεται αδάμαστος. Κανείς δεν μπορεί να τον αιχμαλωτίσει — εκτός από μια παρθένα. Εκείνος πλησιάζει, ακουμπά το κεφάλι του στην αγκαλιά της και παραδίνεται.

Η εικόνα αυτή, τόσο ποιητική όσο και φορτισμένη, επαναλαμβάνεται σε κείμενα, εικόνες και έργα τέχνης.

Λέγεται πως αναγνωρίζει την παρθενία από τη μυρωδιά. Δεν άργησε να αποκτήσει ερωτικές και σκοτεινές αποχρώσεις: σε βυζαντινά και μεσαιωνικά κείμενα, κυνηγοί μεταμφιέζουν νεαρούς άνδρες σε γυναίκες, τους αλείφουν με αρώματα και παγιδεύουν το ζώο για να του αποσπάσουν το πολύτιμο κέρας.

Δεν είναι τυχαίο ότι η Αναγέννηση μετέτρεψε αυτό το μοτίβο σε εικόνα. Νεαρές γυναίκες με καθαρό βλέμμα κρατούν μονόκερους στην αγκαλιά τους, λίγο πριν τον γάμο.

Ο Ραφαήλ, ζωγραφίζοντας μια τέτοια μορφή, ίσως δεν πίστευε ότι απεικονίζει μύθο — αλλά κάτι που απλώς δεν είχε δει ακόμη.

Αυτόπτες μάρτυρες και πλάσματα ελευθερίας

Καθώς ο κόσμος άνοιγε, οι μαρτυρίες πλήθαιναν. Περιηγητές και θεολόγοι ορκίζονταν ότι είδαν μονόκερους σε ερήμους και μακρινούς τόπους, ακόμη και στο Σινά.

Τους περιγράφουν ως ζώα που δεν αντέχουν την αιχμαλωσία, που πεθαίνουν αν περιοριστούν. Η ελευθερία τους ήταν απόλυτη — και γι’ αυτό εύθραυστη.

Στις βασιλικές αυλές της Ευρώπης εμφανίζονται κέρατα που αποδίδονταν σε μονόκερους, πανάκριβα και περιζήτητα. Υποτίθεται ότι εξουδετερώνουν δηλητήρια και προστατεύουν από τον θάνατο.

Ήταν σχεδόν πάντα χαυλιόδοντες ναρβάλ. Αλλά το θαύμα δεν ακυρώνεται — απλώς αλλάζει μορφή.

Το κέρας του ναρβάλ είναι ζωντανό, γεμάτο νευρικές απολήξεις. Ίσως λειτουργεί ως αισθητήριο του ωκεανού, ως τρόπος ανταλλαγής πληροφοριών. Αν αυτό δεν είναι μαγεία, τότε τι είναι;

Οι μονόκεροι συνδέθηκαν και με τη χριστιανική παράδοση. Σε μεσαιωνικές απεικονίσεις του Ευαγγελισμού, ο μονόκερως ακουμπά το κέρας του στην αγκαλιά της Παναγίας.

Είναι ένας τρόπος να μιλήσεις για το άπειρο και το ακατανόητο, για το θείο που δεν περιγράφεται με λέξεις.

Αγνότητα, εξουσία και παρερμηνείες

Η αγνότητα έγινε συχνά όπλο. Χρησιμοποιήθηκε για να ελέγξει, να περιορίσει, να τιμωρήσει. Αυτό όμως δεν είναι ο μονόκερως.

Ο μονόκερως είναι η ανάγκη να πιστέψουμε σε κάτι καθαρό χωρίς να το μετατρέψουμε σε βία.

Ίσως γι’ αυτό δεν τους εγκαταλείψαμε ποτέ. Όχι επειδή συνεχίσαμε να πιστεύουμε ότι υπάρχουν, αλλά επειδή τους χρειαζόμαστε. Τα μυθικά πλάσματα μάς βοηθούν να μιλήσουμε για τον φόβο, την επιθυμία, τον θάνατο, την ομορφιά.

Ένας κόσμος άξιος για μονόκερους

Ο κόσμος μας είναι συχνά σκληρός και άδικος. Είναι όμως και γεμάτος θαύματα.

Ζούμε σε έναν κόσμο με ζώα που περπατούν στο νερό, που ταξιδεύουν ασταμάτητα, που χαρτογραφούν τον ωκεανό με τα σώματά τους.

Ζούμε σε έναν κόσμο γεμάτο πίστη — στους ανθρώπους, στη γνώση, στην κοινότητα.

Ίσως τελικά ο μονόκερως να μην ήταν ποτέ λάθος.

Ίσως τελικά ο μονόκερως να ήταν απλώς μια άσκηση πίστης: μια υπενθύμιση ότι, ακόμη και σε έναν κόσμο φθαρμένο, δεν έχουμε εξαντλήσει το δικαίωμα στο θαύμα.

Και τελικά, ίσως, ό,τι λέγεται υπάρχει – επειδή έχει όνομα και μπορεί να ειπωθεί.

*Με πληροφορίες από: The Financial Times