Το «Ματαρόα» και η έξοδος της ελληνικής διανόησης

Λίγες ημέρες πριν τα Χριστούγεννα του 1945.

Ο Πειραιάς είναι βυθισμένος στο κρύο και στη σιωπή, όταν στις 22 Δεκεμβρίου ένα επιβατηγό πλοίο αφήνει αργά το λιμάνι. Το όνομά του, «Ματαρόα», δεν λέει ακόμη πολλά. Θα χρειαστούν χρόνια για να φορτιστεί με νόημα, μνήμη και συμβολισμό.

Εκείνη τη στιγμή, είναι απλώς το μέσο διαφυγής για 124 νέους ανθρώπους που παίρνουν την απόφαση να φύγουν από μια Ελλάδα καθημαγμένη, κουρασμένη από την Κατοχή και ήδη βυθισμένη στην προεμφυλιακή δίνη — σε μια περίοδο όπου οι δρόμοι, οι πλατείες, ακόμη και τα καφενεία και τα αμφιθέατρα, μοιάζουν να πάλλονται από έναν ιδεολογικό πόλεμο που «δηλητηριάζει» την καθημερινότητα.

Μια γενιά στο κατάστρωμα

Στο κατάστρωμα συνυπάρχουν άνδρες και γυναίκες διαφορετικών ηλικιών και κοινωνικών καταβολών. Αρχιτέκτονες, φιλόλογοι, νομικοί, χημικοί, ζωγράφοι, γλύπτες, μουσικοί, ηθοποιοί. Ένα ανομοιογενές πλήθος που, χωρίς να το γνωρίζει, συγκροτεί μια συμπυκνωμένη εκδοχή της ελληνικής διανόησης της εποχής — μιας διανόησης που, μέσα στην ασφυξία της πολιτικής πόλωσης και της οικονομικής ένδειας, βλέπει την τέχνη και τη γνώση να περιθωριοποιούνται.

Οι περισσότεροι ταξιδεύουν ως υπότροφοι της γαλλικής κυβέρνησης, σε μια ομαδική αποστολή που οργανώθηκε χάρη στην αποφασιστικότητα του φιλέλληνα διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, Οκτάβιου Μερλιέ, και του στενού του συνεργάτη, Ροζέ Μιλλιέξ.

Οι δύο άνδρες —δημοκράτες, άνθρωποι της Αντίστασης και βαθιά ενταγμένοι στην πνευματική ζωή της Αθήνας— επανενεργοποιούν μια πολιτική υποτροφιών που το Ινστιτούτο γνώριζε ήδη από τη δεκαετία του 1920 και την μετατρέπουν, στην πιο κρίσιμη στιγμή, σε δίοδο σωτηρίας.

Για πολλούς, αυτές οι «υποτροφίες πολέμου» δεν σημαίνουν απλώς σπουδές στο Παρίσι: σημαίνουν χρόνο, απόσταση, αναπνοή.

«Ματαρόα»

Το ίδιο το πλοίο κουβαλά ήδη μια βαριά ιστορία. Καθελκύστηκε το 1922 στα ναυπηγεία Harland and Wolff στο Μπέλφαστ με το όνομα Diogenes, για λογαριασμό της Aberdeen Line.

Το 1926 μεταπωλήθηκε στη Shaw, Savill & Albion Line, μετονομάστηκε σε «Ματαρόα», και εκσυγχρονίστηκε, περνώντας από το κάρβουνο στο πετρέλαιο.

Για χρόνια εξυπηρετούσε τη γραμμή Ηνωμένου Βασιλείου–Αυστραλίας–Νέας Ζηλανδίας, μέχρι που ο πόλεμος το έφερε σε έναν εντελώς διαφορετικό ρόλο.

Πριν την Ελλάδα

Το καλοκαίρι του 1945, το «Ματαρόα» ναυλώνεται για να μεταφέρει από τη Μασσαλία στη Χάιφα 173 παιδιά εβραϊκής καταγωγής, επιζώντες του στρατοπέδου συγκέντρωσης Μπούχενβαλντ, για λογαριασμό της Œuvre de secours aux enfants.

Λίγο αργότερα, μεταφέρει ακόμη 1.200 επιζώντες του Μπέργκεν-Μπέλζεν.

Πριν καν γίνει σύμβολο για την Ελλάδα, έχει ήδη λειτουργήσει ως πλοίο διάσωσης — και αυτή η λεπτομέρεια αλλάζει τον τρόπο που το κοιτάς: σαν να κουβαλά, από ταξίδι σε ταξίδι, ένα φορτίο ανθρώπινης επιβίωσης.

Από τον Πειραιά στο Παρίσι

Τον Δεκέμβριο, επανέρχεται. Από τον Πειραιά κατευθύνεται στον Τάραντα της νότιας Ιταλίας. Από εκεί, οι επιβάτες θα συνεχίσουν με τρένο, διασχίζοντας μια Κεντρική Ευρώπη κατεστραμμένη, με τις πληγές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ακόμη ανοιχτές — μια διαδρομή δύσκολη, σχεδόν εξαντλητική, που κάνει την άφιξη να μοιάζει με μικρό κατόρθωμα.

Έξι ημέρες μετά τον απόπλου, φτάνουν στο Παρίσι. Στη Γαλλία των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων βρίσκουν όχι μόνο ασφάλεια, αλλά και ένα περιβάλλον ανοιχτό: πανεπιστήμια, καλλιτεχνικούς κύκλους, ερευνητικά ιδρύματα, μια κοινωνία πρόθυμη να ενσωματώσει ξένους δημιουργούς και επιστήμονες.

Και, μέσα σε αυτή τη νέα συνθήκη, ανοίγουν οι ορίζοντές τους στα μεγάλα πνευματικά και καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής.

Διαδρομές εξορίας και επιστροφής

Η κοινή αφετηρία δεν οδηγεί σε κοινή μοίρα. Κάποιοι «ριζώνουν» μόνιμα στη Γαλλία, συχνά χωρίς άλλη επιλογή πέρα από την αυτοεξορία.

Βρίσκουν θέσεις σε ερευνητικά κέντρα και πανεπιστημιακά ιδρύματα, εκδίδουν βιβλία και επιμελούνται περιοδικά, συμμετέχουν σε προγράμματα πολεοδομικής ανοικοδόμησης, παρουσιάζουν έργα τους σε εικαστικές εκθέσεις.

Άλλοι επιστρέφουν στην Ελλάδα, είτε λίγα χρόνια αργότερα είτε μέσα στο πιο ευνοϊκό κλίμα της δεκαετίας του ’60.

Ορισμένοι, στρατευμένοι στην Αριστερά, καταλήγουν στις σοσιαλιστικές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, ενισχύοντας τις κοινότητες των πολιτικών προσφύγων. Και κάποιοι συνεχίζουν ακόμη πιο μακριά, προς τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Ονόματα, ταυτότητες, αντιθέσεις

Ανάμεσα στους επιβάτες του «Ματαρόα» βρίσκονται πρόσωπα που θα αφήσουν ισχυρό αποτύπωμα διεθνώς: ο Κώστας Αξελός, ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο αρχιτέκτονας Γεώργιος Κανδύλης, η συγγραφέας Μιμίκα Κρανάκη, ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος, ο γλύπτης Μέμος Μακρής, η ζωγράφος Νέλλη Ανδρικοπούλου, μαζί με δεκάδες άλλους λιγότερο γνωστούς, όχι λιγότερο καθοριστικούς.

Δεν ήταν όλοι αριστεροί· στο ίδιο πλοίο συνυπάρχουν παράνομα μέλη του ΚΚΕ, προοδευτικοί διανοούμενοι και γόνοι αστικών οικογενειών.

Κάποιοι ταξιδεύουν με υποτροφίες, άλλοι με δικά τους έξοδα. Και, όπως θα καταγράψουν αργότερα μαρτυρίες, αυτό το «κράμα» ανθρώπων καταφέρνει να σταθεί μαζί, όχι επειδή συμφωνεί, αλλά επειδή την ενώνει η ίδια ανάγκη: να φτάσει κάπου αλλού.

Το «γεγονός-Ματαρόα»

Με τον καιρό, αυτή η συλλογική αποδημία θα αποκτήσει όνομα: «γεγονός-Ματαρόα». Η συμβολή των επιβατών του στη γαλλική πνευματική και κοινωνική ζωή αναγνωρίστηκε ρητά· ενδεικτικά, ο ιστορικός Πασκάλ Ορί συμπεριέλαβε πρόσωπα του «Ματαρόα» στο λεξικό του για τους αλλοδαπούς που διαμόρφωσαν τη σύγχρονη Γαλλία.

Την ίδια στιγμή, το ταξίδι σηκώνει πάνω του και μια δεύτερη ανάγνωση: όχι μόνο ως έξοδος ανάγκης, αλλά και ως κομμάτι μιας ευρύτερης πολιτιστικής πολιτικής της Γαλλίας στην Ελλάδα — εκείνης της «ήπιας ισχύος» που, μέσω ιδρυμάτων, εκδηλώσεων και υποτροφιών, επιχειρούσε να κρατήσει ζωντανή τη γαλλική γλώσσα και επιρροή στη μεταπολεμική Ανατολική Μεσόγειο.

Μνήμη και επικαιρότητα

Κι όμως, στην Ελλάδα το ταξίδι έμεινε για δεκαετίες σχεδόν λησμονημένο, για να επανέλθει στη συλλογική μνήμη μόλις στις αρχές του 21ου αιώνα, μέσα από μαρτυρίες, λογοτεχνία και ιστορική έρευνα — και στη συνέχεια να αποκτήσει σχεδόν αντίστροφη δυναμική: συνέδρια, μελέτες, ντοκιμαντέρ, θεατρικές παραστάσεις, εκθέσεις και μουσικά έργα να επιστρέφουν ξανά και ξανά σε εκείνον τον απόπλου.

Το «Ματαρόα» λειτούργησε σαν μια σύγχρονη Κιβωτός: ένα πλοίο που έσωσε μια γενιά από τον πνευματικό αφανισμό.

Και σήμερα, στον απόηχο της μαζικής μετανάστευσης νέων επιστημόνων και επαγγελματιών στο εξωτερικό, το «γεγονός-Ματαρόα» επιστρέφει ανησυχητικά οικείο — σαν υπενθύμιση ότι, τότε όπως και τώρα, η χώρα συχνά αδυνατεί να κρατήσει κοντά της τα πιο πολύτιμα μυαλά της.