Joseph Wright of Derby: Ο ζωγράφος που έδειξε το σκοτάδι πίσω από το «φως» του Διαφωτισμού με ένα μόνο κερί

Στο επίκεντρο της νέας μεγάλης έκθεσης της National Gallery στο Λονδίνο βρίσκεται ένας πίνακας που δύσκολα ξεχνάς: An Experiment on a Bird in the Air Pump (1768)-  (Πείραμα σε Πουλί με Αντλία Αέρος). Μια σκηνή σχεδόν θεατρική — ή αν θέλετε, κινηματογραφική. Ένας άνδρας αντλεί τον αέρα από ένα γυάλινο δοχείο, ενώ ένα λευκό κοκατίλ παλεύει για ανάσα· γύρω του, ένα κοινό «κολλημένο» ανάμεσα στην περιέργεια και την αποστροφή. Και όλα αυτά, υπό το φως ενός μοναδικού κεριού που κάνει τα πρόσωπα να μοιάζουν σαν να ξεπηδούν από σκηνή ταινίας.

Αυτός είναι ο Joseph Wright of Derby: ο ζωγράφος που έδειξε το δράμα πίσω από τον Διαφωτισμό.

Για πρώτη φορά μετά από 35 χρόνια, το «Πείραμα» παρουσιάζεται μαζί με δύο ακόμη κομβικά έργα του:

• A Philosopher Giving a Lecture on the Orrery (1766) – (Ένας Φιλόσοφος Δίνει Διάλεξη μπροστά σε ένα Μηχανικό Μοντέλο του Ηλιακού Συστήματος)
• Three Persons Viewing the Gladiator by Candlelight (1765) – (Τρία Πρόσωπα Παρατηρούν τον Μονομάχο στο Φως των Κεριών)

Ολόκληρη η σειρά, μαζί με σχέδια, πορτρέτα και αρχειακό υλικό, στη συνέχεια ταξιδεύει στο Derby Museum — την πόλη όπου γεννήθηκε ο Wright και η οποία τον αγνόησε προτού τον αποθεώσει.

Το στοίχημα ενός αουτσάιντερ

Ο Wright δεν γεννήθηκε για να γίνει καλλιτέχνης. Ο πατέρας του ήταν δικηγόρος, και η ζωγραφική θεωρούνταν κάτι το ποταπό. Ο νεαρός Joseph σχεδίαζε κρυφά στη σοφίτα – όταν αποκαλύφθηκε το ταλέντο του, ο πατέρας του έκανε κάτι ασυνήθιστο για τα δεδομένα της εποχής: τον έστειλε στο Λονδίνο, μαθητευόμενο σε έναν από τους γνωστότερους πορτρετίστες.

Όμως ο Wright είχε άλλον στόχο. Σε μια εποχή που οι Ιταλοί και οι Γάλλοι κυριαρχούσαν στην αγορά και οι Άγγλοι θεωρούνταν «κατώτεροι τεχνικά», εκείνος έψαχνε τρόπο να ξεχωρίσει. Και τον βρήκε μέσα από ένα είδος που κανείς δεν περίμενε: τη ζωγραφική της επιστημονικής περιέργειας.

Οι «πίνακες – πειράματα» και ο Caravaggio

Ο Wright παρακολουθεί δημόσιες επιδείξεις — τα science shows του 18ου αιώνα — και τις μετατρέπει σε εικόνες φορτισμένες με συναισθηματική ένταση.

Δεν ζωγραφίζει ηρωικές μάχες ή μυθολογικούς θεούς· ζωγραφίζει ανθρώπους που αναζητούν τη γνώση.

Και δανείζεται το μυστικό όπλο του Caravaggio: το tenebrism — ακραία αντίθεση φωτός–σκιάς με μία μόνο πηγή φωτός.

Όχι ήπιο chiaroscuro (ιταλικός όρος που χρησιμοποιείται στη ζωγραφική ή τη χαρακτική για να περιγραφεί η χρήση έντονων αντιθέσεων μεταξύ φωτεινών και σκοτεινών ή φωτοσκιασμένων σημείων ενός πίνακα).

Βίαιο, δραματικό σκοτάδι.

Το κερί γίνεται ο σκηνοθέτης του πίνακα.

Κάθε πρόσωπο φωτίζεται σαν να μπαίνει σε κοντινό πλάνο. Τα βλέμματα δεν είναι διακοσμητικά, είναι αφήγηση: ένας άνδρας κοιτάζει το κρανίο και όχι το πουλί. Ένα κορίτσι κλείνει τα μάτια από τρόμο. Ένα αγόρι δεν μπορεί να πάρει τα μάτια του από το πείραμα.

Σκοτάδι, μελαγχολία, φεγγάρι: η υπογραφή του Wright

Οι πίνακες του Wright δεν είναι απλώς ωραίοι. Είναι σκοτεινοί — υπαρξιακοί.

Το φεγγάρι, η μελαγχολία, η μοναχική φιγούρα που σκέφτεται σιωπηλά: όλα αυτά ήταν κώδικες μιας εποχής όπου η θλίψη θεωρούνταν ένδειξη ιδιοφυΐας.

Στον πίνακα Air Pump, ένα κρανίο μέσα σε δοχείο «συνομιλεί» με ένα πουλί που ίσως πεθάνει. Είναι ένα σχόλιο για τη ζωή, τον θάνατο, την ηθική — όχι απλώς ένα πείραμα.

Γι’ αυτό τα έργα του Wright δεν είναι ζωγραφική· είναι ηθικά διλήμματα σε καμβά.

Το στέμμα της Αικατερίνης της Μεγάλης

Το 1773, ένας από τους πίνακές του — το Iron Forge Viewed from Without (Το Σιδεράδικο, όπως φαίνεται από έξω) — γίνεται ο πρώτος αγγλικός πίνακας που αγοράζεται από το Ερμιτάζ στην Αγία Πετρούπολη.

Μια επιβεβαίωση: ο «περιθωριακός» ζωγράφος του Derby είχε πλέον θέση στην ευρωπαϊκή πρωτοπορία.

Το άκουσμα του σήμερα

Στον 21ο αιώνα, όπου οι εικόνες επιστήμης, τεχνητής νοημοσύνης και ηθικών διλημμάτων κυριαρχούν, ο Wright ακούγεται απίστευτα σύγχρονος. Δεν ωραιοποιεί τη γνώση — τη φωτίζει και ταυτόχρονα την αμφισβητεί.

Και το κερί συνεχίζει να καίει.

*Wright of Derby: From the Shadows, National Gallery, Λονδίνο — 7 Νοεμβρίου 2025 έως 10 Μαΐου 2026

*Με πληροφορίες από: The Times, Κεντρική Εικόνα: Joseph Wright of Derby, An Experiment on a Bird in the Air Pump, 1768