[…]

Ο Χατζιδάκις είχεν έλθει εικοσαετής εις τας Αθήνας κατά την μεγάλην από 1866-1868 Κρητικήν επανάστασιν μετά της μητρός και των αδελφών του. Ευθύς αφού επεράτωσε τας φιλολογικάς του σπουδάς, διηγωνίσθη —εννοείται δεν απέτυχε— και εστάλη το 1877 εις την Γερμανίαν. Εάν όλοι μας οι υπότροφοι ήσαν όμοιοί του, αι Αθήναι δεν θα εβράδυναν ν’ ανακτήσουν την παλαιάν των δόξαν. Και σπουδαστής ακόμη έπεμπεν ο Χατζιδάκις φιλολογικάς διατριβάς εις το «Αθήναιον», ενεφανίζετο δε εις τα γερμανικά περιοδικά. Αφού δ’ επανήλθε μετά πενταετείς σπουδάς το 1882, ήρχισε να διδάσκη ως υφηγητής και το 1885 διωρίζετο έκτακτος καθηγητής της γλωσσολογίας. Η νέα επιστήμη ενεθρονίζετο τέλος πάντων εις τας Αθήνας, η λαλουμένη Ελληνική εξητάζετο ήδη κατά μέθοδον ακριβεστάτην […].

Ουδείς γλωσσολόγος αγνοεί σήμερον την ανεκτίμητον της Νεοελληνικής αξίαν προς γνώσιν όχι μόνον της μεσαιωνικής αλλά και αυτής της αρχαίας, ιδίως δε της γλώσσης της Παλαιάς και Νέας Διαθήκης. Εάν δε τυχόν κανείς ισχυρισθή ότι μετά της γλώσσης δεν εκληρονομήσαμεν και την πολυθρύλητον των προγόνων μας σοφίαν, ο Χατζιδάκις και πάλιν, καθώς άλλοτε ο Κοραής, αρκεί να τον διαψεύση.


Το πρώτον κεφαλαιώδες πρόβλημα που έλυσεν ο Χατζιδάκις ήτο το της καταγωγής των λαλουμένων ιδιωμάτων, ότι δηλαδή ταύτα —πλην της Τσακωνικής— απέρρευσαν εκ της αρχαίας Κοινής. Το πράγμα σήμερον φαίνεται πρόδηλον, αλλά πρώτος απέδειξε τούτο ο Έλλην γλωσσολόγος το 1892 διά της Einleitung in die Neugriechische Grammatik, περί ης δύο Γερμανικαί Ακαδημίαι εμνήσθησαν υπερηφάνως ότι εγράφη Γερμανιστί. Πράγματι, η αφθονία τών εκ της λαλουμένης παραδειγμάτων, η βαθεία γνώσις των παλαιών, των μεσαιωνικών και των νεωτέρων γλωσσικών μνημείων, και τέλος κάτι αναπόσπαστον της πολεμικής καταγωγής του Χατζιδάκι, η σκληρά τιμωρία των αντιλεγόντων ήτο τόση, ώστε μετά της αξίας της Νεοελληνικής γλώσσης ανεγνωρίζετο πανταχού και η ιδική του· καθώς έλεγε το τιμητικόν δίπλωμα του Πανεπιστημίου της Λειψίας, ο Χατζιδάκις εις πάντας τους μελετητάς αυτής facem praetulit, δάδα προέβαλεν.


Έκτοτε πάντες οι ημέτεροι λόγιοι και οι απώτερον ιστάμενοι και, εννοείται, οι πανταχού γλωσσολόγοι παρακολουθούν την θριαμβευτικήν δολιχοδρομίαν (σ.σ. δρόμο αντοχής) του Χατζιδάκι. […] Αλλά περί του Χατζιδάκι δύναται κατά γράμμα να επαναληφθή ο Θουκυδίδειος εκείνος έπαινος των Αθηναίων, ότι δηλαδή συνήθισε «μήτε εορτήν άλλο τι ηγείσθαι ή το τα δέοντα πράξαι, ξυμφοράν τε ούχ ήσσον ησυχίαν απράγμονα ή ασχολίαν επίπονον». Τοιουτοτρόπως εδημιούργησεν ιδικόν του κύκλον επιστήμης περιλαμβάνοντα όλον τον μακρότατον βίον της ιστορικωτάτης των ανθρωπίνων γλωσσών. […] Αλλ’ ο Γεώργιος Χατζιδάκις είναι κάτι περισσότερον ή Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος της γλώσσης. Διότι αι έρευναί του αδιακόπως επεκτεινόμεναι προς πάντας τους αιώνας εισέρχονται και εις ελαχίστας λεπτομερείας και αναφέρονται εις ζητήματα φωνητικά, γραμματικά, διαλεκτικά, ετυμολογικά, ορθογραφικά, ερμηνευτικά, γραμματολογικά, τοπωνυμικά, ως η λαμπρά μελέτη περί της ετυμολογίας του Μορέως, η περί της Μεσαριάς και η αναφερομένη εις την αγαπητήν μου κώμην Αρχάνες, τας οποίας απέδειξεν Αχαρνάς. […]

Πράγματι, αι γνώμαι του Χατζιδάκι δεν είναι θεωρήματα, αλλά λύσεις ζητημάτων στηριζόμεναι όχι μόνον εις σπανίαν πολυμάθειαν, αλλά και εις σπανίαν ευστοχίαν, την οποίαν παραβάλλω κάποτε προς την θρυλουμένην ευθυβολίαν των μεγάλων της Κρήτης οπλαρχηγών. […] Η μέθοδος του Χατζιδάκι, στηριζομένη εξ ίσου εις την φιλολογίαν και την γλωσσικήν, υπήρξε λαμπρόν παράδειγμα τοιούτου συνδυασμού. Ο Χατζιδάκις δεν χάνεται εις αναζήτησιν ριζών, αλλά στηριζόμενος στερεώς επί αληθειών προχωρεί προς νέας αληθείας. Είναι αληθές ότι ο ημέτερος γλωσσολόγος δεν εσκόρπισε τας ερεύνας του μακράν των Ελληνικών ορίων, εις την σύγκρισιν καθόλου των ανθρωπίνων γλωσσών, ουδ’ επέδειξε κατά τούτο την εξαίρετον πολυγλωσσίαν π.χ. του αρίστου των Γάλλων γλωσσολόγων, του Meillet. Αλλά εκαλλιέργησεν όπως λέγεται σήμερον «εντατικώς», δηλαδή κατά βάθος, την μελέτην της μοναδικής ταύτης γλώσσης, και κατά τους καρπούς της καλλιεργείας ομολογώ ότι ουδένα των ζώντων γλωσσικών ευρίσκω εφάμιλλον του ημετέρου. Αι πολλαχού της Ευρώπης ιδρυθείσαι πανεπιστημιακαί έδραι της Μεσαιωνικής και Νέας Ελληνικής είναι κυρίως φυτώρια «της αμπέλου ην εφύτευσεν η δεξιά του». […]


Βεβαίως, ευτύχημα του Χατζιδάκι ήτο ότι εξηρεύνησεν ως ιδίαν την γλώσσαν της οποίας ο ερευνητής δύναται να προχωρήση φιλολογικώς —πράγμα μοναδικόν— εις βάθος τριάντα αιώνων· αλλ’ επίσης ευτύχημα της ημετέρας γλώσσης ήτο ότι της τοιαύτης ερεύνης οδηγός υπήρξε γλωσσολόγος τόσον έμπειρος και τόσον νηφάλιος όσον ο Χατζιδάκις. Από πόσων πλανών επροφύλαξε την επιστήμην, πόσους δρόμους ήνοιξε και τέλος πόσους προσείλκυσεν εργάτας. […] Ο Βιλαμόβιτς (σ.σ. Ούλριχ Βιλαμόβιτς, 1848-1931, μεγάλος γερμανός φιλόλογος, πατριάρχης της κλασικής φιλολογίας και κορυφαίος μελετητής του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού) έγραψεν ότι πας ασχολούμενος εις την Ελληνικήν οφείλει ευγνωμοσύνην εις τον Χατζιδάκιν. Ούτω μετά την Αρχαιολογίαν —αλλά περισσότερον και ταύτης— άλλος σπουδαιότατος κλάδος επιστημονικής ερεύνης ανεπτύχθη και ανθεί εις την Ελλάδα. […]

Τοιουτοτρόπως αγωνιζόμενος επί πενήντα έτη, ο Χατζηδάκις αντέκρουσε σφοδρότερον και τινάς «οιομένους είναι» γλωσσολόγους· το δε πολύ κοινόν, μη δυνάμενον να διακρίνη μηδέ να χωνεύση οιανδήποτε υπεροχήν, δεν εξετίμησεν εισέτι ποίον εθνικόν κεφάλαιον αποτελεί το επιστημονικόν έργον ενός Χατζιδάκι. Αλλ’ ημείς οι μαθηταί του, αισθανόμενοι δικαίαν ευγνωμοσύνην, ηθελήσαμεν και πάλιν ν’ αποδείξωμεν αυτήν διά μικρών επιστημονικών εράνων.


Διότι ο Χατζιδάκις ως καθηγητής είχε και ταύτην την αρετήν, να ενισχύη την προς την μάθησιν ορμήν, να παραθαρρύνη την νεότητα, και από αυστηρού διδασκάλου εγίνετο κατόπιν επιστήθιος των μαθητών του φίλος. Ευτύχημά μου, κύριοι, θεωρώ ότι μαθητής τοιούτος υπήρξα και εγώ. Εις τας μακράς συνομιλίας και τους μακρούς περιπάτους, όπου πολλάκις η Σφακιανή του αντοχή κατέβαλλε την ιδικήν μου, εγνώρισα βαθύτερα και τα πνευματικά του δώρα, την αστραπιαίαν αντίληψιν, την απέραντον μνήμην και το κάλλιστον επιστέγασμα, την ασφαλεστάτην κρίσιν. Αλλά και του χαρακτήρος του εθαύμασα την ειλικρινή μετριοφροσύνην, την αδιαφορίαν προς την κοσμικήν επιτυχίαν και το χρήμα, και τέλος το γνώρισμα εκείνο των Κρητών, την διακαή φιλοπατρίαν, τον έρωτα προς την Ελλάδα και την Κρήτην, υπέρ της οποίας δις αφήσας τον κάλαμον έδραξε τα όπλα. Αλλ’ αξιοσημείωτος είναι προ πάντων η παντοτινή του αισιοδοξία, στηριζομένη και αυτή εις την σπανίαν ιστορικήν του κρίσιν. Όταν παραβάλλη τας ημέρας της νεότητός του προς τας σημερινάς —ποίον ήτο τότε και ποίον είναι σήμερον το Έθνος— μεταδίδει διά μιας εις πάντ’ ακροατήν το ιδικόν του θάρρος. Εσχάτως μου έλεγε «θ’ αποθάνω με πεποίθησιν ακλόνητον εις το μέλλον της φυλής μας». Αλλ’ ημείς ελπίζομεν ότι θα ζήση […] και το εκατοστόν έτος της ζωής του (ως προς τούτο έχει τον πατέρα πρόδρομόν του) πιστεύοντες ότι και εκατοντούτης ο Χατζιδάκις θα προβάλλη υψηλά και υψηλότερα την δάδα.

*Πανηγυρικός λόγος που είχε εκφωνήσει ο Σίμος Μενάρδος (διαπρεπής πανεπιστημιακός, συγγραφέας και ακαδημαϊκός, 1871-1933) στην Ακαδημία Αθηνών, κατά τον εορτασμό της ογδοηκονταετηρίδας του Γεωργίου Χατζιδάκι (συνεδρία της 28ης Φεβρουαρίου 1929). Ο τίτλος της ομιλίας του Μενάρδου ήταν «Το έργον του Γ. Ν. Χατζιδάκι» (πηγή: Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών).


Ο Σίμος Μενάρδος

Ο Γεώργιος Ν. Χατζιδάκις (απαντά και ως Χατζηδάκις) γεννήθηκε στη (ή στο) Μύρθιο Ρεθύμνου το 1848 και κηδεύτηκε στην Αθήνα στις 27 Ιουνίου 1941, πλήρης ημερών (είχε αποβιώσει την προτεραία, 26η Ιουνίου).

Κατά τον Γεώργιο Μπαμπινιώτη, ο Χατζιδάκις «με το επιστημονικό του έργο […] αποκατέστησε το αληθινό πρόσωπο της γλώσσας μας, δείχνοντας τις ρίζες της καταγωγής της, την αδιάσπαστη συνέχειά της και τον τρόπο που πρέπει να μελετώνται τα φαινόμενα της ιστορίας και της δομής της γλώσσας μας».

Ειδήσεις Σήμερα: