«Το έγκλημα των εγκλημάτων»: Γιατί τόσες μαζικές δολοφονίες δεν έχουν χαρακτηριστεί ως «γενοκτονία»

Από τον Οκτώβριο του 2023 μία είναι η κεντρική διαμάχη: Πρόκειται για γενοκτονία αυτό που συμβαίνει στη Γάζα; Η εν λόγω διαμάχη δεν αφορά μόνο συζητήσεις μεταξύ γνωστών και φίλων, ούτε περιορίζεται στην εκάστοτε γνώμη.

Αυτό που συμβαίνει στη Γάζα είναι το αντικείμενο μιας υπόθεσης που εξετάζεται στο Διεθνές Δικαστήριο, με την Νότια Αφρική να κατηγορεί το Ισραήλ για διάπραξη γενοκτονίας. Η υπόθεση μπορεί να ξεκίνησε τον Δεκέμβριο του 2023, ωστόσο οριστική απόφαση δεν έχει ακόμη δοθεί.

Η γενοκτονία αποτελεί για το διεθνές δίκαιο «το έγκλημα των εγκλημάτων». Σύμφωνα με αυτό τα κράτη όχι μόνο δεν πρέπει να διαπράττουν γενοκτονία, αλλά πρέπει επίσης να την αποτρέπουν και να την τιμωρούν στο δικό τους ποινικό δίκαιο. Ορισμένοι σχολιαστές υποστηρίζουν μάλιστα ότι η χρήση ένοπλης βίας για να σταματήσει η γενοκτονία είναι αποδεκτή, σύμφωνα με το Conversation.

Ωστόσο, ό,τι αντιλαμβάνεται η κοινή γνώμη ως γενοκτονία δεν ανταποκρίνεται στον νομικό ορισμό. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τόσο λίγα γεγονότα έχουν ποτέ χαρακτηριστεί ως γενοκτονία από νομική άποψη. Η εξέταση ορισμένων από αυτά μπορεί να βοηθήσει να ρίξουμε λίγο φως στη διαμάχη για τη Γάζα.

Πότε γεννήθηκε η «γενοκτονία»;

Η έννοια «γενοκτονία» ορίστηκε για πρώτη φορά το 1944 από τον Πολωνοεβραίο δικηγόρο Ραφαέλ Λέμκιν, με αφορμή τον τρόμο του για τη μαζική δολοφονία των Αρμενίων από την Οθωμανική Αυτοκρατορία εν μέσω του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς και – φυσικά – για τις θηριωδίες των Ναζί πριν και κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Παρόλα αυτά, στη δίκη τω Ναζί όπως έλαβε χώρα στη Νυρεμβέργη, αυτοί κατηγορήθηκαν για το ρόλο που έπαιξαν στο Ολοκαύτωμα για «εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας».

Μέχρι και σήμερα στο καταστατικό της Ρώμης του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, υπάρχει στενή σχέση μεταξύ του εγκλήματος της γενοκτονίας και των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας. Το καταστατικό της Ρώμης χρησιμοποιεί τον ορισμό της γενοκτονίας που συμφωνήθηκε στη σύμβαση του 1948 για τη γενοκτονία, η οποία αποτέλεσε αντικείμενο διαπραγμάτευσης μετά τις σημαντικές προσπάθειες του Λέμκιν να επιστήσει την προσοχή στη νέα του έννοια.

Παρά την καθιέρωση του εγκλήματος της γενοκτονίας το 1948, η πρώτη διεθνής καταδίκη για γενοκτονία έγινε μόλις το 1998. Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για τη Ρουάντα έκρινε τον Ζαν- Πολ Ακαγιέσου, έναν τοπικό πολιτικό, ένοχο για γενοκτονία στο πλαίσιο της ακραίας βίας των εθνοτικών Χούτου κατά των (κυρίως) μειονοτικών εθνοτικών Τούτσι το 1994. Κατά τη διάρκεια περίπου 100 ημερών σκοτώθηκαν περίπου 800.000 άνθρωποι.

Η μαζική δολοφονία υποκινήθηκε στα υψηλότερα επίπεδα της κυβέρνησης της Ρουάντα, αφού οι Τούτσι κατηγορήθηκαν ότι σκότωσαν τον πρόεδρο της Ρουάντα, Ζουβενάλ Χαμπιαριμάνα, καταρρίπτοντας ένα αεροπλάνο που μετέφερε τον ίδιο και τον πρόεδρο του Μπουρούντι, Σίπριεν Νταριαμίρα. Και οι δύο άνδρες ήταν Χούτου.

Η απάντηση σε αυτό ήταν σαφώς: γενοκτονία.

Υπάρχουν όμως κι άλλα αντίστοιχα μεταπολεμικά παραδείγματα;

Οι περιορισμοί του ορισμού

Αρχικά, όταν οι άνθρωποι πεθαίνουν ή σκοτώνονται σε λιμούς, εκτελέσεις ή στρατόπεδα συγκέντρωσης, αλλά οι θάνατοι αυτοί δεν είναι αποτέλεσμα στόχευσης ομάδων που προσδιορίζονται με βάση την εθνικότητα, την εθνοτική καταγωγή, τη φυλή ή τη θρησκεία δεν ανταποκρίνονται στο ορισμό της γενοκτονίας όπως τέθηκε το 1948, σύμφωνα με Τζέιμς Σουίνι, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Νομικής του Λάνκαστερ. Συνεπώς, προς αποφυγήν παρεξηγήσεων και θεωριών δύο άκρων, η πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης υπό την ηγεσία του Ιωσήφ Στάλιν δεν αποτελεί παράδειγμα γενοκτονίας.

Το ίδιο ισχύει και για τις δολοφονίες που διαπράχθηκαν από τους Ερυθρούς Χμερ – το κομμουνιστικό καθεστώς του Πολ Ποτ που κυβέρνησε τη σημερινή Καμπότζη από το 1975 έως το 1979. Το καθεστώς ήταν υπεύθυνο για το θάνατο 1,5 έως 3 εκατομμυρίων ανθρώπων. Αλλά το υβριδικό ποινικό δικαστήριο που συστάθηκε το 1997 για να κρίνει αυτά τα γεγονότα μπόρεσε να διαπιστώσει μόνο ότι η δολοφονία των θυμάτων των μειονοτικών Βιετναμέζων και Τσαμ λογίζεται ως γενοκτονία. Η πλειονότητα εκείνων που οι Ερυθροί Χμερ στοχοποίησαν για δολοφονία ήταν συμπατριώτες τους από την Καμπότζη που επιλέχθηκαν επειδή ήταν «διανοούμενοι» ή θεωρούνταν με άλλο τρόπο ότι αντιδρούσαν στο καθεστώς.

Η επιλογή των προστατευόμενων ομάδων στη σύμβαση για τη γενοκτονία ήταν το αποτέλεσμα του πολιτικού παζαρέματος μεταξύ διαφορετικών παρατάξεων, καθώς ο ψυχρός πόλεμος αποκτούσε όλο και μεγαλύτερη ένταση. Υπήρχε μια ένταση μεταξύ της προστασίας αρκετών ομάδων και της συμφωνίας μιας συνθήκης που θα υπέγραφαν πραγματικά αρκετά κράτη.

Το δράμα της Σρεμπρένιτσα

Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την Πρώην Γιουγκοσλαβία (ICTY) και το Διεθνές Δικαστήριο έχουν κρίνει ότι οι Σέρβοι της Βοσνίας διέπραξαν γενοκτονία κατά των μουσουλμάνων της Βοσνίας στην πόλη Σρεμπρένιτσα της σημερινής Σερβικής Δημοκρατίας στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη το 1995. Ο σερβοβοσνιακός στρατός σκότωσε περίπου 8.000 άνδρες και αγόρια και τους έθαψε κρυφά. Κράτησαν, μεταχειρίστηκαν άσχημα και στη συνέχεια έδιωξαν τις εναπομείνασες γυναίκες.

Το ICTY έκρινε, πέραν πάσης λογικής αμφιβολίας, ότι σε ολόκληρη τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη υπήρχε ένα «στρατηγικό σχέδιο» για τη «σύνδεση των περιοχών που κατοικούνται από Σέρβους […] μεταξύ τους, για την απόκτηση του ελέγχου των περιοχών αυτών και για τη δημιουργία ενός ξεχωριστού σερβοβοσνιακού κράτους, από το οποίο οι περισσότεροι μη Σέρβοι θα απομακρύνονταν οριστικά». Διαπίστωσε επίσης ότι το σχέδιο αυτό «θα μπορούσε να εφαρμοστεί μόνο με τη χρήση βίας και φόβου». Ωστόσο, εκτός από τη Σρεμπρένιτσα, η γενοκτονία δεν έχει αποδειχθεί στην πρώην Γιουγκοσλαβία.

Το ζήτημα εδώ δεν ήταν ο προσδιορισμός μιας προστατευόμενης ομάδας, αλλά η έλλειψη αποδείξεων ότι οι μαζικές δολοφονίες μη Σέρβων γίνονταν ως αυτοσκοπός και όχι «απλώς» για να τους αναγκάσουν να φύγουν (κάτι που συχνά αποκαλείται «εθνοκάθαρση»). Αυτό συμβαίνει επειδή για να είναι μια δολοφονία γενοκτονία, δεν πρέπει μόνο να πραγματοποιείται σκόπιμα, αλλά και να παρουσιάζει την «ειδική» πρόθεση να καταστραφεί σωματικά ή βιολογικά μια προστατευόμενη ομάδα.

Το πρόβλημα είναι ότι – ελλείψει ομολογίας ή δέσμης ενοχοποιητικών εγγράφων – τότε αυτή η ειδική πρόθεση μπορεί να συναχθεί από τα γεγονότα μόνο εάν είναι το μόνο λογικό συμπέρασμα που μπορεί να εξαχθεί.

Το ζήτημα της Γάζας

Οι ταμπέλες των «εγκλημάτων πολέμου» και των «εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας» εφαρμόζονται ευκολότερα από το «έγκλημα των εγκλημάτων». Έτσι, μέχρι ο ορισμός να μπορεί να καλύψει μεγαλύτερο φάσμα προστατευόμενων ομάδων ή και να μπορεί να συναχθεί η ύπαρξη πρόθεσης γενοκτονίας από ένα μοτίβο γεγονότων, μάλλον θα βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το την ίδια διαμάχη.

Έως ότου λοιπόν λάβουν χώρα τα παραπάνω, σύμφωνα με τον Τζέιμς Σουίνι, θα βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το ίδιο τέλμα.

Όπως το θέτει και ο ίδιος: «Θα παραμείνει δύσκολη η νομική εφαρμογή του χαρακτηρισμού της γενοκτονίας ακόμη και στις πιο κατάφωρες μαζικές δολοφονίες».