Ανατρεπτικές ηδονές

Σε μια συγκυρία όπου ολοένα και περισσότερο καλούμαστε να θέσουμε όρια σε αυτά που κάνουμε, από την αγορά προϊόντων και τη χρήση ενέργειας μέχρι την κατανάλωση φαγητού και αλκοόλ, στο όνομα κινδύνων είτε για την ατομική υγεία, είτε, πολύ περισσότερο για την επιβίωση του πλανήτη, ορισμένες συνήθειες μάλιστα όπως η κατανάλωση κόκκινου κρέατος συνδυάζουν την οικολογική διάσταση με τη διάσταση της ατομικής υγείας, είναι εύλογο έννοιες όπως η απόλαυση ή η ηδονή να τίθενται υπό μια ορισμένη κριτική επερώτηση και ένα «νεοασκητικό» ιδεώδες να προτείνεται ως αντίσταση στην επικείμενη καταστροφή. Και αντίστοιχα η επιμονή στην ηδονή, σε όλες τις μορφές της, να αντιμετωπίζεται ως δυνάμει συνένοχη στην συντελούμενη καταστροφή και τη διαρκή αδικία που σφραγίζει τον κόσμο μας.

Με αυτόν τον τρόπο σκέψης επιδιώκει να συγκρουστεί ο Μικαέλ Φεσέλ στο βιβλίο του «Κόκκινη Φανάρια. Η ηδονή και η Αριστερά», που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πόλις σε πολύ καλή μετάφραση του Γιώργου Καράμπελα. Καθηγητής Φιλοσοφίας και σύμβουλος έκδοσης του περιοδικού Esprit, ο Φεσέλ προσπαθεί να στοχαστεί ξανά το ερώτημα εάν μια αναφορά στα ιδανικά και τις πολιτικές στοχεύσεις της Αριστεράς μπορεί να είναι συμβατή με την επιδίωξη ηδονών, ξαναγυρνώντας σε μια παράδοση που θέλει την αριστερά να συνδέεται με έννοιες όπως η γιορτή και η χαρά.

Ο Φεσέλ γνωρίζει τον κίνδυνό μια τέτοια τοποθέτηση να θυμίσει τις αντιδράσεις που έχουν διάφοροι συντηρητικοί που καταγγέλλουν τις επιπτώσεις μιας woke culture, που δήθεν ακυρώνει τη δυνατότητα να απολαύσουμε. Γι’ αυτό και συμπεριλαμβάνει ως ιντερμέδιο στο βιβλίο μια περιγραφή του αντιδραστικού μπον βιβέρ που καθώς θρηνεί για τις απώλεια των ηδονών του χτες προβάλλει μια αυταρχική και ανδροκρατική λογική.

Ταυτόχρονα, ο Φεσέλ αντιλαμβάνεται όλα τα φιλοσοφικά ερωτήματα που καλείται να απαντήσει οποιαδήποτε προσπάθεια επιστροφής της ηδονής στο κέντρο μιας πολιτικής της χειραφέτησης, ξεκινώντας από την ανάγκη να οριοθετηθεί αυτή η επιδίωξη από έναν διάχυτο καταναλωτισμό που σε τελική ανάλυση φαντάζει ως καπιταλιστική ικανοποίηση του παλαιού αιτήματος του Μάη του 1968 για απελευθέρωση της απόλαυσης. Γνωρίζει, ακόμη, την επιφύλαξη του Ντελέζ απέναντι στην έννοια της ηδονής και την προτίμησή του για την έννοια της επιθυμίας και της ικανότητάς της να κινητοποιεί. Και βέβαια αναμετριέται με τον Φουκώ, ως τον φιλόσοφο που αφού στοχάστηκε και αποδόμησε την «υπόθεση της καταστολής», τελικά επέλεξε να επιστρέψει σε μια ολόκληρη φιλοσοφική παράδοση, αυτή της «επιμέλειας εαυτού», όπως έρχεται από την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα, που χωρίς να αρνείται τις ηδονές, εντούτοις τις εντάσσει σε μια ιδιαίτερη αντίληψη άσκησης. Για τον Φεσέλ μια ορισμένη αντίληψη ασκητισμού και «προεξόφλησης της δυστυχίας» μπορεί να καταλήξει εχθρική προς την ηδονή. Σπεύδει να διευκρινίσει ότι υπάρχει ένας ορισμένος αριστερός ασκητισμός που καταλήγει να είναι συμμετρικός προς έναν νεοφιλελεύθερο ασκητισμό που μας ωθεί στην κατανάλωση, καθώς θεωρεί κοινό τόπο των δύο τον πειρασμό «να κάνουμε τη ζωή μας μια επιχείρηση όπου κρατάμε επιμελώς λογαριασμό εσόδων – εξόδων» (σ. 116).

Η αριστερά πρέπει να φέρει στο προσκήνιο τις πράξεις εκείνες που δίνουν αισθητό έρεισμα στα ιδεώδη της δικαιοσύνης

Ο συγγραφέας Μικαέλ Φεσέλ

Επιθυμίες χειραφέτησης

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει o τρόπος που ο Φεσέλ ξαναγυρνά στον Χέρμπερτ Μαρκούζε. Αποφεύγει μια εύκολη ταύτιση του Μαρκούζε με μια απολογητική της «σεξουαλικής απελευθέρωσης», επισημαίνοντας ότι η σκέψη του αποτελεί στην πραγματικότητα μια κριτική μιας «απατηλής επιτρεπτικότητας» (σ. 161). Γι’ αυτό και αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην πολιτική υπεράσπιση των «διαστροφών» στην οποία επιδίδεται ο Μαρκούζε, θεωρώντας ότι ακόμη και σήμερα, όπου υποτίθεται ότι οι «διαστροφές» είναι πολύ πιο αποδεκτές και τμήμα της δημόσια αποδεκτής συζήτησης, εξακολουθεί να υπάρχει μια πολιτική και χειραφετητική δυναμική στις επιθυμίες που γεννούν οι αναπάντεχες ηδονές.

Στο ίδιο πλαίσιο ο Φεσέλ ξαναγυρνά στην ανατρεπτική δύναμη του γέλιου, επιστρέφοντας στην εγελιανή ανάλυση του γέλιου θεωρώντας ότι η συμβολή της είναι ότι «δείχνει πως ένα υποκείμενο ελευθερώνεται με την ίδια κίνηση από τις απατηλές πεποιθήσεις που δικαιολογούσαν τη δυστυχία του και από τη βεβαιότητα ότι είναι καταδικασμένο να βρίσκεται στη θέση του θύματος» (σ. 205). Με ανάλογο τρόπο στέκεται και στην έννοια του παιχνιδιού επιστρέφοντας στην Κομμούνα του Παρισιού και την αντίληψη που έχει για την κοινωνική δημιουργικότητα και μια ορισμένη αντίληψη «κοινοτικής πολυτέλειας, μια λογική ότι κόσμος μπορεί να γίνει όχι μόνο δικαιότερος αλλά και ομορφότερος, στοιχείο που το συνδέει και με τη δυνατότητα μιας εργασίας που να μην είναι αλλοτριωμένη.

Όλα αυτά αποτελούν για τον Φεσέλ αναγκαίες πλευρές μιας πολιτικής της Αριστεράς, δείχνουν την ανάγκη να «φέρει στο προσκήνιο τις πράξεις εκείνες που δίνουν αισθητό έρεισμα στα ιδεώδη της δικαιοσύνης» (σ. 231), αλλά και επισημαίνουν ότι στην πολιτική «οι μόνες ελπιδοφόρες εμπειρίες είναι εκείνες από τις οποίες απουσιάζουν ο τρόμος και η ντροπή». Σε αυτή την περίπτωση η Αριστερά «ίσως ανακαλύψει ότι, ακόμη και εάν είναι μειοψηφική στα πνεύματα, παραμένει πλειοψηφική στα σώματα» (σ. 245).

Τα «όχι» και τα «ναι»

Ο Φεσέλ αντιλαμβάνεται την έκταση που έχουν οι πρακτικές της σεξουαλικής βίας, υπογραμμίζοντας τη σημασία που έχει το κίνημα #Metoo. Επισημαίνει, όμως, ότι «μόνο τυφλοί απέναντι σε οποιαδήποτε διαλεκτική θα συμπέραιναν πως η καταγγελία της σεξουαλικής βίας που υφίστανται οι γυναίκες σημαίνει ότι η ίδια η σεξουαλικότητα είναι καταδικασμένη στη βία» (σ. 227). Μόνο που για να συνδυαστεί το «όχι» στη βία, με το «ναι» στην ηδονή απαιτείται η επινόηση των ηδονών που ανοίγουν το δρόμο για τη χειραφέτηση.