Το προσφυγικό και το διακύβευμα της αλληλεγγύης

Με την ελληνική κυβέρνηση να έχει υιοθετήσει μια σκληρή αντιμεταναστευτική και αντιπροσφυγική πολιτική, με αποκορύφωμα την αναστολή του δικαιώματος στην αίτηση ασύλου για όσους φτάνουν στην Ελλάδα από τις ακτές της Βόρειας Αφρικής αλλά και την επίσημη κατοχύρωση του όρου «παράνομοι μετανάστες» αντί του παράτυποι όπως ήταν ο κανόνας, ολοκληρώνεται μια συνολικότερη μετατόπιση σε αυτά τα θέματα. Η επίσημη πολιτική αφήνει πίσω κάθε επίφαση ανθρωπιστικής διαχείρισης και αλληλεγγύης και αναδιπλώνεται στη ρητορική – και πρακτική – της αντιμετώπισης των μεταναστευτικών και προσφυγικών ροών ως απειλών που απαιτούν να υψωθούν «φραγμοί». Ουσιαστικά, μια αναδρομική δικαίωση των ακροδεξιών φωνών και προτάσεων που ακολουθεί τη συνολική μετατόπιση σε πανευρωπαϊκό επίπεδο.

Όμως, υπήρξε μια περίοδος που το μεταναστευτικό και το προσφυγικό αντιμετωπίστηκαν (ή έγινε προσπάθεια να αντιμετωπιστούν) με διαφορετικό τρόπο και στο επίπεδο της κοινωνίας των πολιτών και στο επίπεδο της άσκησης πολιτικής. Για σημαντικό διάστημα γύρω από το μεταναστευτικό και το προσφυγικό ξεδιπλώθηκαν ποικίλες μορφές συλλογικής δράσης, τόσο αλληλεγγύης όσο και διαμαρτυρίας. Στην πενταετία 2015-2020 επίκεντρο των δράσεων αυτών υπήρξαν τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, η Λέσβος, η Χίος και η Σάμος. Αυτές οι συλλογικές δράσεις γύρω από το «προσφυγικό ζήτημα» στην περίοδο 2015-2020 αποτελούν το αντικείμενο μιας έρευνας και συστηματικής συλλογής υλικού που έγινε από το Εργαστήριο Συλλογικών Δράσεων και Κοινωνικών Κινημάτων του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου και βασικά συμπεράσματα και αναλύσεις περιλαμβάνονται σε έναν τόμο που συνέγραψαν τρεις πανεπιστημιακοί από το Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, οι επίκουροι καθηγητές Νίκος Ξυπολυτάς και Μιχάλης Πουλημάς και ο ομότιμος καθηγητής Μιχάλης Ψημίτης, που είχε και την επιμέλεια του τόμου, καθώς και ο καθηγητής του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Νίκος Σερντεδάκις. Ο τόμος, με τίτλο «Το “προσφυγικό ζήτημα” ως διακύβευμα κοινωνικών συγκρούσεων στην Ελλάδα» κυκλοφόρησε πολύ πρόσφατα από τις εκδόσεις Νήσος.

Γραμμένος από ανθρώπους που συνδυάζουν την ερευνητική εργασία με την κινηματική δράση, ο τόμος επιδιώκει μια πραγματική καταγραφή και ερμηνεία των μορφών συλλογικής δράσης που καταγράφηκαν στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου από τρεις κατηγορίες δρώντων: των προσφύγων, των αλληλέγγυων και των ρατσιστικών και ξενοφοβικών ομάδων. Κομβική έννοια στο αναλυτικό πλαίσιο είναι η αλληλεγγύη, που δεν αντιμετωπίζεται απλώς ως συμπεριφορά αλλά ως η συγκολλητική ουσία της συλλογικής ταυτότητας, η εγγύηση αυτής της ταυτότητας κατά συνέπεια βασικός όρος της συνοχής. Στο πλαίσιο της αλληλεγγύης δεν εντάσσονται μόνο οι πρακτικές αλληλεγγύης προς τους πρόσφυγες, αλλά και η συλλογική δράση και διεκδίκηση των ίδιων των προσφύγων, ακόμη και οι ρατσιστικές και ξενοφοβικές δράσεις ως επιβεβαίωση της ταυτότητας των ομάδων που δρουν έτσι (παρότι, βεβαίως, την ίδια στιγμή στοχοποιούν τους πρόσφυγες).

Το βιβλίο αποτυπώνει αναλυτικά και με συστηματική χρήση εμπειρικών στοιχείων το πώς ξεκινήσαμε από ένα μεγάλο κύμα αλληλεγγύης, που αφετηρία είχε το γεγονός ότι εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι πέρασαν από τα νησιά προς την ηπειρωτική χώρα και τελικά άλλες χώρες της Ευρώπης, πριν κλείσει ο «βαλκανικός διάδρομος» μετά την «Κοινή Δήλωση» ΕΕ και Τουρκίας και τον αναγκαστικό εγκλωβισμό δεκάδων χιλιάδων προσφύγων στην Ελλάδα, ένας σημαντικός αριθμός αυτών στα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου. Μελετά συστηματικά πώς ξεδιπλώθηκε το αρχικό κύμα αλληλεγγύης, πώς σταδιακά στην αλληλεγγύη άρχισαν να παίζουν πιο σημαντικό ρόλο επαγγελματοποιημένες δομές όπως αυτές των ΜΚΟ, αλλά και πώς σταδιακά εμφανίστηκαν ρατσιστικές και ξενοφοβικές ομάδες, με έντονη δράση μετά το 2018. Επισημαίνουν πως ήταν η «Κοινή Δήλωση» αυτή που διαμορφώνει νέα συνθήκη, ανακόπτει τις τάσεις αυθόρμητης αλληλεγγύης, χωρίς να ανακόπτει τις συλλογικές πρακτικές αλληλεγγύης, αλλά ταυτόχρονα γεννά το έδαφος πάνω στο οποίο σταδιακά συγκροτούνται οι ρατσιστικές και ξενοφοβικές ομάδες. Το βιβλίο δεν παραλείπει να καταγράψει τις αντιφατικές δυναμικές μεταξύ των διαφορετικών ομάδων που εμπλέκονται, όπως για παράδειγμα ανάμεσα στις πιο κινηματικές συλλογικότητες και τις ΜΚΟ.

Το βιβλίο περιλαμβάνει μια αναλυτική έκθεση ποσοτικής διερεύνησης συλλογικών δράσεων στα Νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου γύρω από το προσφυγικό. Τα στατιστικά στοιχεία είναι ιδιαίτερα σημαντικά για όποιον θέλει να δει τον πλούτο και την πολυμορφία των δράσεων που ξεδιπλώθηκαν, αλλά και για να διαπιστώσει ότι σε πείσμα μιας εικόνας που κατά καιρούς διαμορφώθηκε στα μέσα ενημέρωσης, ο πραγματικός αριθμός βίαιων συλλογικών δράσεων που περιλάμβαναν αλληλέγγυους και πρόσφυγες ήταν στην πραγματικότητα ιδιαίτερα χαμηλός. Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι υπάρχει ειδική αναφορά στις συλλογικές δράσεις των ίδιων των προσφύγων, κυρίως διαμαρτυρίες σε σχέση με την ευρωπαϊκή μεταναστευτική πολιτική, αλλά και σε σχέση με τις συνθήκες που επικρατούσαν στα ΚΥΤ. Σε αυτές τις διαμαρτυρίες οι έννοιες της ελευθερίας της μετακίνησης και της προστασίας της ανθρώπινης ζωής αποτέλεσαν τον ηθικό άξονα των συλλογικών δράσεων των προσφύγων και της συλλογικής τους ταυτότητας.

Το γεγονός ότι σε όλο το φάσμα των συλλογικών δράσεων που μελετά το βιβλίο περιλαμβάνεται η αλληλεγγύη ως στοιχείο της συλλογικής ταυτότητας, δεν αποδεικνύει μόνο τη συνθετότητα και αντιφατικότητα των υπό μελέτη φαινομένων. Ταυτόχρονα, δίνει τη δυνατότητα στα κινήματα να απευθυνθούν σε όσους βρίσκονται ανάμεσα στα κινήματα και στους αντιπάλους τους, και να διεκδικήσουν να νοηματοδοτήσουν αυτά και όχι οι ξενοφοβικές φωνές την έννοια της αλληλεγγύης. Ένα διακύβευμα που παραμένει σημαντικό, αλλά και επίκαιρο.

Το βιβλίο των τεσσάρων πανεπιστημιακών επισημαίνει πώς η κατάσταση μετά την περίοδο που εξετάζουν επιδεινώθηκε σημαντικά, πρωτίστως ως προς τη μετατόπιση της επίσημης πολιτικής και την εγκατάλειψη ακόμη και των αντιφατικών αποπειρών προς συμπερίληψη και μορφών αλληλεγγύης στην επίσημη πολιτική μέχρι το 2019. Ουσιαστικά, οι αντιμεταναστευτικές πολιτικές από το 2020 και μετά αξιοποιούν αλλά και ενθαρρύνουν και νομιμοποιούν την κοινωνική μεταστροφή σε πιο ρατσιστικές και ξενοφοβικές θέσεις.