Το σχολείο ένας μικρόκοσμος σε μετασχηματισμό

Το σχολείο ανέκαθεν αποτελούσε μία μικρογραφία της ευρύτερης κοινωνίας: αντικατοπτρίζει τις δομές της, τις αξίες, τα στερεότυπα, όπως και τις εγγενείς ανισότητες που τη διαπερνούν.

Μέσα στις αίθουσες διδασκαλίας συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν μαθητές που προέρχονται από διαφορετικά κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμικά περιβάλλοντα, μεταφέροντας στον μικρόκοσμο της σχολικής κοινότητας τις πολύπλοκες δυναμικές του έξω κόσμου. Αυτή η πραγματικότητα, ακόμα πιο έντονη στον 21ο αιώνα, θέτει το εκπαιδευτικό σύστημα ενώπιον ενός κρίσιμου διλήμματος: θα συνεχίσει να αναπαράγει τις υπάρχουσες κοινωνικές δομές ή θα μετασχηματιστεί σε έναν κατεξοχήν θεσμό κοινωνικής αλλαγής και συνοχής;

Όλοι γνωρίζουμε, θεωρητικά και βιωματικά, ότι η εκπαιδευτική πορεία ενός ατόμου δεν αποτελεί μια απολύτως αξιοκρατική διαδικασία, όπου η επιτυχία βασίζεται αποκλειστικά στην προσωπική προσπάθεια και ικανότητα. Η εκπαιδευτική και επαγγελματική εξέλιξη των μαθητών εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την κοινωνική προέλευση της οικογένειάς τους. Ιστορικά έχουμε δει ότι η θέση που κατέχουν οι γονείς στην κοινωνική πυραμίδα, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από το επίπεδο εκπαίδευσης, την οικονομική επιφάνεια και το επάγγελμά τους, διαφοροποιεί τους μαθητές τόσο ως προς τις ιδιαίτερες ανάγκες και τα ενδιαφέροντά τους, όσο και ως προς τις ευκαιρίες που τους παρέχονται.

Αυτή η συσχέτιση είναι εμφανής και στη μετάβαση προς την ανώτατη εκπαίδευση όπου ακόμα και σήμερα πολλοί νέοι επιλέγουν το πανεπιστημιακό τους τμήμα βάσει του επιπέδου εκπαίδευσης και του επαγγέλματος των γονιών τους.

Αυτή η δυναμική έχει ως αποτέλεσμα μια πολυταξική τριτοβάθμια εκπαίδευση, όπου φοιτητές από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις συχνά κατανέμονται σε διαφορετικά τμήματα, διαιωνίζοντας έτσι τις υφιστάμενες ανισότητες αντί να τις αμβλύνουν. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η εκπαιδευτική ανισότητα να μην είναι απλώς ένα φαινόμενο, αλλά ένας μηχανισμός που αναπαράγει τη δομή της κοινωνικής πυραμίδας.

Ένας από τους βασικούς παράγοντες που εξηγούν αυτή τη διαδικασία είναι το «μορφωτικό κεφάλαιο» που κληροδοτείται από την οικογένεια στα παιδιά και που συνδέεται άμεσα με την ευρύτερη έννοια του «πολιτισμικού κεφαλαίου». Το πολιτισμικό κεφάλαιο περιλαμβάνει πνευματικά στοιχεία όπως γνώσεις, κοινωνικές αντιλήψεις, στάσεις και δεξιότητες, οι οποίες δεν διδάσκονται επίσημα στο σχολείο, αλλά μεταβιβάζονται από το οικογενειακό περιβάλλον.

Η απουσία αυτού του σημαντικού κεφαλαίου για μαθητές από υποβαθμισμένα κοινωνικοοικονομικά στρώματα μπορεί να οδηγήσει σε μια «φαντασιακή βεβαιότητα» σχολικής αποτυχίας. Οι μαθητές αυτοί, εσωτερικεύοντας την ιδέα ότι ο υποδεέστερος ρόλος τους στην κοινωνική ιεραρχία είναι «δικαιολογημένος, είναι πιθανότερο να εγκαταλείψουν πρόωρα τη φοίτηση, επιβεβαιώνοντας έτσι την αρχική τους δυσμενή θέση. Η σχολική αποτυχία παύει να είναι μόνο ένα αποτέλεσμα, αλλά μετατρέπεται σε αιτία, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο. Αυτή η δυναμική καθιστά την εκπαιδευτική ανισότητα ένα σύνθετο ψυχολογικό και κοινωνικό φαινόμενο, πέρα από μια καθαρά οικονομική ή δομική διάσταση.

Στη χώρα μας, ενώ το Σύνταγμα στο άρθρο 16 ορίζει ρητά ότι «η εκπαίδευση αποτελεί βασική αποστολή του Κράτους» και ότι «όλοι οι Έλληνες δικαιούνται δωρεάν εκπαίδευση σε όλες τις βαθμίδες», η πραγματικότητα της εκπαιδευτικής διαδρομής συχνά έρχεται σε αντίθεση με αυτή τη συνταγματική διακήρυξη. Η αντίληψη της εκπαίδευσης ως δωρεάν και ισότιμης παροχής σε όλους τους πολίτες λειτουργεί κυρίως ως ένα «πολιτικό σύνθημα» που δεν έχει πρακτική επιβεβαίωση καθότι στην πράξη το εγχώριο εκπαιδευτικό σύστημα, παρά τις συνταγματικές διατάξεις, ενθαρρύνει αντί να μειώνει τις κοινωνικές ανισότητες.

Οι λύσεις στο πρόβλημα της εκπαιδευτικής ανισότητας δεν μπορούν να είναι μόνο νομικές ή πολιτικές σε επίπεδο διακήρυξης, απαιτώντας βαθιές αλλαγές στον ίδιο τον τρόπο λειτουργίας του εκπαιδευτικού συστήματος και στους μηχανισμούς του.

Η αναπαραγωγή των ανισοτήτων μέσα στο σχολείο αποτελεί μια δομική αδυναμία, μία κρίση της ίδιας της δημοκρατικής αρχής της ίσης ευκαιρίας. Το κράτος, ενώ θεωρητικά έχει αναλάβει τη συνταγματική ευθύνη για την παιδεία, στην πράξη φαίνεται ότι αδυνατεί να την αντιμετωπίσει ως κοινωνικό δικαίωμα με ουσιαστική ισχύ για όλους τους πολίτες, ανεξαρτήτως της κοινωνικής τους προέλευσης.

Από το μονοπολιτισμικό στο διαπολιτισμικό σχολείο

Όπως οι περισσότερες ευρωπαϊκές κοινωνίες, πλέον και η δική μας έχει μετατραπεί σε πολυπολιτισμική, με την αυξανόμενη παρουσία μαθητών από διαφορετικά πολιτισμικά υπόβαθρα. Το κράτος έχει ανταποκριθεί σε αυτή την πραγματικότητα με την εφαρμογή διαφόρων προγραμμάτων όπως το πρόγραμμα «Όλα τα Παιδιά στην Εκπαίδευση» (All- Children in Education, ACE), μια πρωτοβουλία της UNICEF σε συνεργασία με το Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου που συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, το οποίο έχει ωφελήσει περισσότερα από 25 χιλιάδες πρόσφυγες και μετανάστες μαθητές από το 2021 έως σήμερα. Βασικοί πυλώνες του προγράμματος είναι η γλωσσική υποστήριξη, η ενισχυτική διδασκαλία και η ψυχοκοινωνική υποστήριξη.

Επιπλέον, οι Δομές Υποδοχής Εκπαίδευσης Προσφύγων (ΔΥΕΠ) λειτουργούν ως «προενταξιακό σχήμα», εντασσόμενες στην τυπική εκπαίδευση, με κύριο στόχο την εκμάθηση της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας. Αυτές οι δομές αποσκοπούν, πέρα από τις γνωστικές ανάγκες, στην επαφή των παιδιών με το ελληνικό σχολικό πλαίσιο, τους κανόνες και την εκπαιδευτική διαδικασία, προσφέροντας παράλληλα και εδώ ψυχοκοινωνική υποστήριξη.

Ωστόσο, ενώ τα επίσημα στατιστικά στοιχεία υποδεικνύουν μια επιτυχημένη προσπάθεια σε επίπεδο πρόσβασης στην εκπαίδευση, στην πραγματικότητα υπάρχουν σημαντικές αδυναμίες σε επίπεδο ουσιαστικής ένταξης. Αυτό οφείλεται κυρίως στην έλλειψη επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών και σχετικών υποδομών, γεγονός που υποδεικνύει ότι η πρόκληση δεν είναι η φυσική παρουσία των παιδιών στα σχολεία, αλλά η ποιότητα της εκπαιδευτικής τους εμπειρίας.

Το ζητούμενο άρα είναι να μεταβούμε από ένα μοντέλο που απλώς «ανέχεται» την πολυπολιτισμικότητα σε ένα που την «αγκαλιάζει» και την αξιοποιεί ως πηγή μάθησης και εμπλουτισμού.

Αυτή η πολιτισμική ετερότητα έχει αναδείξει την αναγκαιότητα ενός νέου παιδαγωγικού μοντέλου. Η διαπολιτισμική εκπαίδευση, όπως υποστηρίζεται από την επιστημονική κοινότητα, αποτελεί την πλέον αρμόζουσα προσέγγιση για την επίτευξη ισότητας και σεβασμού στον σχολικό χώρο που θα βασίζεται σε δημοκρατικές αξίες και θα επιβεβαιώνει τον πολιτισμικό πλουραλισμό, στοχεύοντας στη δημιουργία ίσων εκπαιδευτικών ευκαιριών για μαθητές από διαφορετικές φυλετικές, εθνικές, κοινωνικές και πολιτισμικές ομάδες.

Κατά αυτόν τον τρόπο, η διαφορετικότητα των μαθητών δεν θα θεωρείται ως πρόβλημα προς διαχείριση, αλλά ως ένας παιδαγωγικός «πόρος» που μπορεί να εμπλουτίσει την εκπαιδευτική διαδικασία, ενισχύοντας τον αμοιβαίο σεβασμό και την αποδοχή της ετερότητας.

Δυστυχώς, τα σχολεία δεν αποτελούν χώρους απρόσβλητους από τα φαινόμενα ρατσισμού, στερεοτύπων και προκαταλήψεων που κυριαρχούν στην ευρύτερη κοινωνία. Αντιθέτως, βλέπουμε ότι σε πολλές περιπτώσεις αναπαράγονται τα στερεότυπα όπως αυτά μεταφέρονται από την οικογένεια καθώς και από τις προκαταλήψεις των ίδιων των εκπαιδευτικών.

Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι για να αλλάξει η εικόνα θα πρέπει τόσο η ελληνική οικογένεια όσο και οι εκπαιδευτικοί να αποδομήσουν κάθε προσωπική προκατάληψη, επιζητώντας μία διαρκή προσωπική εξέλιξη που θα τους δώσει τη δυνατότητα να αγκαλιάσουν τη νέα πραγματικότητα.

Το σημαντικότερο είναι να δούμε πως η πολυπλοκότητα της πολυπολιτισμικής τάξης θέτει σημαντικές προκλήσεις στους εκπαιδευτικούς, που δυσκολεύονται να ανταπεξέλθουν στο έργο τους λόγω έλλειψης επιμόρφωσης και υποδομών.

Η επιτυχία άρα στην διαχείριση της ετερότητας σε μια πολυπολιτισμική τάξη προϋποθέτει την προϋπάρχουσα διαπολιτισμική εκπαίδευση των ίδιων των εκπαιδευτικών και τη διαρκή επιμόρφωση για να ανταπεξέλθουν στις σύνθετες και ιδιόμορφες ανάγκες των μαθητών.

Αναδιαμόρφωση του ρόλου του σχολείου

Η σχολική τάξη μπορεί να γίνει ένας «πόρος κοινής δεξαμενής» (common-pool resource) που μπορεί να λειτουργήσει ως αφορμή για τα μέλη της σχολικής κοινότητας (μαθητές, εκπαιδευτικούς, γονείς) ώστε να δράσουν συλλογικά και να συνεισφέρουν στη βελτίωσή του.

Αυτή η προσέγγιση εμπλουτίζει τον ρόλο του σχολείου από έναν χώρο όπου οι μαθητές απλώς καταναλώνουν γνώση, σε ένα περιβάλλον όπου όλοι οι συμμετέχοντες είναι συνδημιουργοί και συνδιαχειριστές της μάθησης, καλλιεργώντας μία συμμετοχική κουλτούρα. Μόνο με την ενεργό συμμετοχή όλων των μελών του, το σχολείο μπορεί να λειτουργήσει ως μια αληθινή δημοκρατική κοινότητα, ένας μικρόκοσμος που όχι μόνο αντανακλά την κοινωνία, αλλά και τη διαμορφώνει προς το καλύτερο.

Και τι κάνουμε;

Για να γίνει η εκπαίδευση πραγματικά συμπεριληπτική, είναι απαραίτητες δομικές αλλαγές που θα μετατρέψουν το εκπαιδευτικό σύστημα από ένα μοντέλο απλής «ενσωμάτωσης» σε αυτό της «διαπολιτισμικής παιδαγωγικής». Αυτό σημαίνει ότι η διαπολιτισμική εκπαίδευση πρέπει να ενσωματωθεί οργανικά σε όλα τα επίπεδα, αντί να λειτουργεί ως μια συμπληρωματική δράση.

Ταυτόχρονα, είναι ζωτικής σημασίας η συνεχής και υποχρεωτική επιμόρφωση των εκπαιδευτικών σε θέματα διαπολιτισμικής παιδαγωγικής και αντιμετώπισης στερεοτύπων, αξιοποιώντας τα υφιστάμενα πανεπιστημιακά προγράμματα.

Η ενίσχυση των υποδομών των σχολείων είναι επίσης απαραίτητη, παρέχοντας τους απαραίτητους πόρους για την εφαρμογή καινοτόμων παιδαγωγικών μεθόδων.

Επιπλέον, η προώθηση της βιωματικής μάθησης μέσω της ενσωμάτωσης σχετικών προγραμμάτων στο αναλυτικό πρόγραμμα μπορεί να καλλιεργήσει την ενσυναίσθηση και να καταπολεμήσει τα στερεότυπα από νωρίς.

Τέλος, η ενίσχυση της συμμετοχής μαθητών, γονέων και εκπαιδευτικών στη λειτουργία του σχολείου μπορεί να το μετατρέψει σε μια αληθινή δημοκρατική κοινότητα, όπου η ετερότητα αξιοποιείται ως δύναμη και όχι ως πρόβλημα, προετοιμάζοντας τους μαθητές για έναν ολοένα και πιο πολυπολιτισμικό κόσμο.