Ο Τέοντορ Αντόρνο είπε για τον Βάλτερ Μπένγιαμιν ότι «οτιδήποτε έπεφτε κάτω από τον έλεγχο των λόγων του μεταμορφωνόταν, σαν να είχε γίνει ραδιενεργό». Παρόλο που το σχόλιο του θεωρητικού μπορεί να πρόκειται για ένα αστείο, η ικανότητα του Μπένγιαμιν να «μαγεύει» το κοινό του ως αφηγητής εφαρμοζόταν και στις ραδιοφωνικές εκπομπές του.

Από το 1927 έως το 1933, ο Μπένγιαμιν βοήθησε στη συγγραφή, μετάδοση και μερικές φορές και στην παραγωγή 80 προγραμμάτων για το Radio Frankfurt και το Radio Berlin.

;

Ένας πολιτιστικός ντετέκτιβ

Ο Μπένγιαμιν ήταν ένα είδος πολιτιστικού ντετέκτιβ, και έτσι η επέλασή του στο ραδιόφωνο δεν αποτελεί έκπληξη. Ήταν ένας ανεξάρτητος συγγραφέας, έξω από τους ακαδημαϊκούς κύκλους, που είχε ανάγκη από χρήματα, ένας στοχαστής ερωτευμένος με το δημοφιλές και ένας συγγραφέας που ενδιαφερόταν για ένα μέσο τόσο παράξενο και καινοτόμο όσο ήταν το ραδιόφωνο εκείνη την εποχή (οι ραδιοφωνικοί σταθμοί έφτασαν στη Γερμανία το 1923).

Η ανεπάρκεια των πληροφοριών σχετικά με αυτή την πτυχή ενός τόσο θεμελιώδους μελετητή της σκέψης του 20ού αιώνα φαντάζει περίεργη. Ευτυχώς, το 2014, ο εκδοτικός οίκος Akal κυκλοφόρησε το Radio Benjamin, μια συλλογή των εκπομπών του. Και πιο πρόσφατα, μια ισπανική έκδοση με τον επίσης τίτλο Radio Benjamin έφτασε στα βιβλιοπωλεία. Απευθύνεται σε ένα νεανικό κοινό και περιλαμβάνει μια επιλογή από 13 σενάρια – πολλά από αυτά από το πρόγραμμα «Διαφωτισμός για παιδιά» του Ραδιοφωνικού Σταθμού του Βερολίνου – εικονογραφημένο από την Τζούντι Κάουφμαν.

Αν η ζωή του Βάλτερ Μπένγιαμιν ήταν γεμάτη συμπτώσεις και ανατροπές, το ίδιο συνέβη και με το ραδιοφωνικό του έργο: τα σενάρια κατασχέθηκαν από την Γκεστάπο και επρόκειτο να καταστραφούν, αλλά οι Ναζί τα έστειλαν κατά λάθος στην Pariser Tageszeitung (γερμανική αντιχιτλερική έκδοση) και το 1945 σώθηκαν σε μια πράξη σαμποτάζ. Από εκεί πήγαν στην ΕΣΣΔ και το 1960 μεταφέρθηκαν στα Γενικά Αρχεία του Πότσνταμ, στη Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας. Το 1972 έφτασαν στα λογοτεχνικά αρχεία της Ακαδημίας Τεχνών στο Ανατολικό Βερολίνο. Μέχρι το 1983, η συμβουλή σε αυτά ήταν πολύ δύσκολη.

Αποκρυπτογράφηση της πραγματικότητας 

Όντας επίμονος μελετής της πραγματικότητας – ένα είδος τεράστιου κειμένου προς αποκρυπτογράφηση, σύμφωνα με τα δικά του λόγια – ο Βάλτερ Μπένγιαμιν γνώριζε από πρώτο χέρι τον κίνδυνο της ανόδου του φασισμού. Ως εκ τούτου, στα προγράμματά του, «προέτρεπε τους ακροατές του να αναπτύξουν την παρατηρητικότητά τους, να είναι κριτικοί, να έχουν σαφήνεια για την καθημερινή τους πραγματικότητα, βασιζόμενοι τόσο στην ιστορία όσο και στη δική τους οξυδέρκεια- να βρίσκονται στο εδώ και τώρα, να μην αφήνουν την ανθρώπινη φθορά να εξαπλωθεί», γράφει η Λορένα Θερβάντες, συγγραφέας του βιβλίου A Revolutionary Pedagogy for Awakening: Walter Benjamin on the Radio (2025).

Στην πραγματικότητα, πολλές από τις ομιλίες του αποτελούν ένα είδος ήπιας, ανατρεπτικής παιδαγωγικής. «Ολόκληρο το έργο του Μπένγιαμιν, ιδωμένο σήμερα, μπορεί να διαβαστεί ως μια ‘προειδοποίηση φωτιάς’, παραφράζοντας μια ιδέα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας σε κάποια από τα βιβλία του», λέει η Νταϊάνα Ερνάντες, εκδότρια στο Libros del Zorro Rojo, τον εκδότη της ισπανικής έκδοσης.

«Ο Μπένγιαμιν αναγνώρισε τις δυνατότητες του ραδιοφώνου ως εργαλείου ευαισθητοποίησης και μετακίνησης, μέσω της πρακτικής, από θεατής σε ‘ενεργό παρέμβαση’, όχι μόνο ως δημιουργός, αλλά και ως ιστορικό υποκείμενο», εξηγεί η Θερβάντες, καθηγήτρια φιλοσοφίας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο του Μεξικού.

Ορισμένες από τις εκπομπές του είναι επίσης ενδείξεις για τα έργα του, όπως το A Berlin Rascal, που μεταδόθηκε από το Ραδιόφωνο του Βερολίνου στις 7 Μαρτίου 1930 και σχετίζεται με το βιβλίο Berlin Childhood around 1900.

Αναμνήσεις της παιδικής του ηλικίας τον βοήθησαν να δημιουργήσει μια σαφή συνενοχή με τους νεότερους ραδιοφωνικούς ακροατές του, δημιουργώντας «έναν αυθεντικό χώρο συνάντησης μαζί τους, ο οποίος ξεπερνούσε τα κοινά ενδιαφέροντα για βιβλία, παιχνίδια ή εκτυπώσεις και τον οποίο θα μπορούσαμε να ορίσουμε ως τη δυνατότητα μιας ρωγμής, μιας πτυχής της πραγματικότητας στην οποία γίνεται δυνατή μια άλλη εμπειρία», σύμφωνα με την Θερβάντες.

Να τολμάς να γνωρίζεις

Τα ραδιοφωνικά του έργα, όπως και τα υπόλοιπα γραπτά του, δείχνουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις απρόβλεπτες ανατροπές της ιστορίας και τις παραβατικές ζωές που εκτυλίσσονται στο περιθώριο. Σε ημίωρες εκπομπές, ο συγγραφέας διερευνά, για παράδειγμα, την ιστορία της έννοιας της μαγείας και τους κινδύνους της διανοητικής ακαμψίας. Άλλες φορές μιλά για τον σεισμό της Λισαβόνας του 1755 και τις χαρτογραφικές μετατοπίσεις της ισχύος, τονίζοντας ότι «ήταν τότε αυτό που για εμάς σήμερα θα ήταν η καταστροφή του Σικάγο ή του Λονδίνου».

Μεταξύ του διανοούμενου, του εναλλακτικού και του δημοφιλούς, ο Βάλτερ Μπένγιαμιν ακολουθεί τα ίχνη του πολιτισμού και του λόγου του Βερολίνου, σημειώνοντας ότι αυτά δεν γεννήθηκαν «από συγγραφείς και καθηγητές, αλλά αναπτύχθηκαν στα αποδυτήρια, στα τραπέζια των τυχερών παιχνιδιών, στο λεωφορείο, στο συνταξιοδοτικό ταμείο, στην αίθουσα αθλημάτων και στα εργοστάσια».

Το ενδιαφέρον του για την πόλη και τους κατοίκους της είναι εμφανές στην εκπομπή με τίτλο «Κυψέλες», όπου περιγράφει την αρχιτεκτονική γέννηση των κτιρίων με κυψέλες για τους στρατιώτες και τις οικογένειές τους, ως έναν τρόπο αποφυγής της διαρροής λιποταξιών μπροστά στην τυραννική πρωσική πειθαρχία (πολλοί στρατιώτες ζητούσαν άδεια να επιστρέψουν στα σπίτια τους στο χωριό για να δουν τις γυναίκες και τα παιδιά τους και δεν επέστρεφαν ποτέ).

Σε μια άλλη εκπομπή, εξηγεί την ιστορία της εισβολής στη Βαστίλη – τη σκληρή παρισινή φυλακή – το 1789, αλλά με έμφαση στις διώξεις συγγραφέων, βιβλιοπωλών και βιβλιοδετών που κατηγορούνταν για συνωμοσία κατά της ασφάλειας του πανίσχυρου γαλλικού κράτους.

Η ποτοαπαγόρευση στις ΗΠΑ

Επίσης, εξιστορεί την εφαρμογή της ποτοαπαγόρευσης στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1920 και την υποστήριξή της από τον επιχειρηματία Χένρι Φορντ, ενσωματώνοντας στο σενάριο τους προβληματισμούς του διάσημου Αμερικανού πωλητή αυτοκινήτων: «Αν μπορώ να πουλήσω τα αυτοκίνητά μου φθηνότερα, είναι επειδή έχουμε την ποτοαπαγόρευση. Γιατί; Πριν, ο μέσος εργαζόμενος ξόδευε ένα μεγάλο μέρος του εβδομαδιαίου μισθού του στο μπαρ. Τώρα που δεν μπορεί να πίνει τα χρήματά του, έχει την ευκαιρία να αποταμιεύει. Και μόλις αρχίσει να αποταμιεύει, συνειδητοποιεί ότι σύντομα θα έχει αρκετά χρήματα για να αγοράσει ένα αυτοκίνητο».

Παράλληλα, περιγράφει λεπτομερώς την τεράστια επιχείρηση των λαθρεμπόρων οινοπνευματωδών ποτών, οι οποίοι διακινούσαν αλκοόλ μεταμφιεσμένοι σε αστυνομικούς, νεκροθάφτες ή εμπόρους κούκλας.

Πρόκειται για ομιλίες σχεδόν εκατονταετίας, οι οποίες όμως αναδεικνύουν επίκαιρα ζητήματα, όπως οι κίνδυνοι του αχαλίνωτου υπερκαπιταλισμού ή η ανάγκη εξεύρεσης οδών διαφυγής μπροστά στην άνοδο της ακροδεξιάς.

Οι ραδιοφωνικές εκπομπές του συγγραφέα των Illuminations αποτελούν επίσης μια αλληγορία της ανόδου του ναζισμού. Η πρώτη εκπομπή έγινε στις 23 Μαρτίου 1927 στο Radio Frankfurt και η τελευταία στις 29 Ιανουαρίου 1933 στο Ράδιο Βερολίνο. Μια μέρα αργότερα, ο Αδόλφος Χίτλερ διορίστηκε καγκελάριος, και στα ίδια ραδιοκύματα, η παρέλαση των πυρσών μεταδόθηκε για πρώτη φορά ζωντανά και σε εθνικό επίπεδο. 20.000 μέλη των SA, της παραστρατιωτικής οργάνωσης των Ναζί, οργάνωσαν την κατάληψη της εξουσίας. Ήταν η ακριβής στιγμή που η φωτιά αντικατέστησε την ομιλία και στο ραδιόφωνο και η φωνή του Βάλτερ Μπένγιαμιν σίγησε.

*Πηγή: El Pais English 

Ειδήσεις Σήμερα: