Γιατί πωλήθηκε τόσο ακριβά το Πορτρέτο της Ελίζαμπεθ Λέντερερ του Γκούσταβ Κλιμτ;

Ένα έργο που για δεκαετίες δεν είχε σχεδόν καμία δημόσια παρουσία, το Πορτρέτο της Ελίζαμπεθ Λέντερερ του Γκούσταβ Κλιμτ, επανεμφανίστηκε με εκκωφαντικό τρόπο στο διεθνές προσκήνιο. Στις 18 Νοεμβρίου, σε δημοπρασία του οίκου Sotheby’s στη Νέα Υόρκη, το έργο πωλήθηκε αντί 236,4 εκατομμυρίων δολαρίων, ποσό που το καθιστά το ακριβότερο έργο μοντέρνας τέχνης που έχει πουληθεί ποτέ σε δημοπρασία, αλλά και το ακριβότερο έργο που έχει παρουσιάσει ο Sotheby’s στη μέχρι τώρα ιστορία του.

Η νέα τιμή το ανεβάζει στη δεύτερη θέση όλων των εποχών, ξεπερνώντας το Shot Sage Blue Marilyn του Άντι Γουόρχολ (195 εκατ. δολάρια, Κρίστις 2022) και μένοντας πίσω μόνο από το Salvator Mundi του Λεονάρντο ντα Βίντσι (450,3 εκατ. δολάρια, 2017). Παράλληλα, αποτελεί νέο ρεκόρ για έργο του Κλιμτ, αφήνοντας πίσω το Κυρία με Βεντάλια (108 εκατ. δολάρια, Λονδίνο 2023).

Ένα έργο εκτός «Χρυσής Περιόδου»

Ο πίνακας, σχεδόν δύο μέτρων ύψος και φιλοτεχνημένος την περίοδο 1914–1916, διαφέρει αισθητά από τα λαμπερά έργα της «Χρυσής Περιόδου» του Κλιμτ, όπως το Πορτρέτο της Αντέλ Μπλοχ-Μπάουερ Ι ή Το Φιλί. Εδώ, η λάμψη δεν εκφράζεται μέσα από φύλλα χρυσού αλλά μέσω μιας χαμηλόφωνης, ψυχολογικά φορτισμένης ατμόσφαιρας και έντονης χρωματικής παλέτας που ακουμπά στα όρια του Εξπρεσιονισμού.

Η εικοσάχρονη Ελίζαμπεθ Λέντερερ, κληρονόμος και μέλος μιας από τις πλουσιότερες εβραϊκές οικογένειες της Βιέννης, αποδίδεται με επιμηκυμένη φόρμα, σαν να περιβάλλεται από μεταξωτό κουκούλι. Ο Κλιμτ ολοκληρώνει το έργο λίγο πριν τον θάνατό του το 1918, σε μια στιγμή όπου ο κόσμος της αυτοκρατορικής Βιέννης καταρρέει οριστικά.

Εικονογραφία με «άρωμα» Κίνας

Στο ύφασμα της ρόμπας, ο ζωγράφος υφαίνει μοτίβα που παραπέμπουν σε υφάσματα της Δυναστείας Τσινγκ: δράκους, κυματισμούς, μορφές που συνδέονταν ιστορικά με αυτοκρατορική νομιμοποίηση και κοσμική εξουσία. Αυτές οι μορφές κυκλώνονται γύρω από το σώμα της Λέντερερ σαν μια αλληγορική, σχεδόν τελετουργική αύρα αρχοντιάς. Ο Κλιμτ δεν παρουσιάζει απλώς μια κληρονόμο της Βιέννης, αλλά μια μυθική φιγούρα που μοιάζει να εξουσιάζει στοιχεία και πλάσματα.

Ένας κρυμμένος μικρόκοσμος

Μέσα στην ίδια ρόμπα όμως κρύβονται πιο διακριτικά στοιχεία: οβάλ, μαλακές, ομόκεντρες μορφές που θυμίζουν μικροσκοπικές βιολογικές δομές. Αυτά τα μοτίβα συνδέονται με το ενδιαφέρον του Κλιμτ για την ανατομία και την κυτταρολογία, έπειτα από διαλέξεις που παρακολουθούσε στο πλευρό του φίλου του και καθηγητή Ιατρικής Εμίλ Τσούκερκαντλ στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης.

Τέτοιες μορφές εμφανίζονται και σε έργα όπως η Δανάη και Το Φιλί, αλλά εδώ αποκτούν νέα ένταση, σαν να επιχειρεί ο Κλιμτ να συνδέσει τη μύηση του σώματος με τον μύθο, την επιστήμη με την καταγωγή, την ομορφιά με τη βιολογική συνέχεια.

Μεταμόρφωση

Η στάση του σώματος της Λέντερερ και ο τρόπος που πέφτει το ένδυμά της δημιουργούν την αίσθηση οργανισμού σε μετάλλαξη. Η εικόνα μοιάζει να προαναγγέλλει την εμφάνιση φτερών, σαν μια πεταλούδα έτοιμη να εκκολαφθεί — ένα μοτίβο που εμφανίζεται επανειλημμένα στο έργο του Κλιμτ. Το πορτρέτο δεν παρουσιάζει μόνο μια γυναίκα, αλλά μια διαδικασία μετάβασης από έναν κόσμο που κλείνει σε έναν άλλο που γεννιέται.

Στο σκοτάδι των Ναζί

Μετά την προσάρτηση της Αυστρίας από τους Ναζί, η συλλογή Κλιμτ της οικογένειας Λέντερερ κατασχέθηκε. Το έργο χάθηκε από τη δημόσια σφαίρα για δεκαετίες έως ότου επανεμφανίστηκε στην αγορά τη δεκαετία του 1980, οπότε αγοράστηκε από τον Λέοναρντ Λόντερ, κληρονόμο της αυτοκρατορίας Estée Lauder. Παρέμεινε στην ιδιωτική του συλλογή μέχρι τον θάνατό του το 2025 — γεγονός που εξηγεί γιατί το έργο ήταν γνωστό αλλά αθέατο στο κοινό για τόσο καιρό, στοιχείο που αύξησε θεαματικά την αξία του.

Η πραγματική ζωή της Λέντερερ προσδίδει στο έργο σχεδόν προφητικό βάθος. Στα τέλη της δεκαετίας του 1930, η ίδια αναγκάστηκε να κατασκευάσει μια ψευδή βιολογική ταυτότητα για να αποφύγει τις διώξεις των Ναζί λόγω της εβραϊκής της καταγωγής. Ισχυρίστηκε ότι ο Κλιμτ ήταν ο βιολογικός της πατέρας· η μητέρα της, Σερένα Λέντερερ, επιβεβαίωσε τον ισχυρισμό με ένορκη δήλωση και οι αρχές δέχθηκαν το ψεύδος, παρέχοντάς της προστατευμένο νομικό καθεστώς. Ένα πορτρέτο που υμνεί τη μεταμόρφωση μετατρέπεται, έτσι, σε πράξη κυριολεκτικής επιβίωσης.

Η πραγματική αξία

Σήμερα, το έργο δεν αντιμετωπίζεται μόνο ως χρηματικό ρεκόρ αλλά ως πολιτιστικό τεκμήριο που συμπυκνώνει ολόκληρες εποχές: τον αισθητισμό της αυτοκρατορικής Βιέννης, τις πρώτες επιστημονικές επαναστάσεις γύρω από τη ζωή και το σώμα, τη ναζιστική λεηλασία, τον μεταπολεμικό συλλεκτισμό και την τρέχουσα εποχή των ιλιγγιωδών επενδυτικών αγορών.

Πέρα από την οικονομική του αξία, το Πορτρέτο της Ελίζαμπεθ Λέντερερ λειτουργεί ως μια εικόνα συνεχούς μετενσάρκωσης — στις ζωές των ανθρώπων που το περιέβαλαν, στην τέχνη του Κλιμτ, την αισθητική γενικά και στην ίδια την ευρωπαϊκή ιστορία.

*Με πληροφορίες από: BBC