Μάγισσες ή φαρμακοποιοί; Πώς τα «μαγικά φίλτρα» έγιναν ιατρικά θαύματα

Καθώς πλησιάζει το Halloween, επανέρχονται στην επιφάνεια ιστορίες για μάγισσες και τα φίλτρα τους, στις οποίες συχνά εμφανίζονται «τρομακτικά» φυτά.

Αυτά τα βότανα, που συνδέονται με μύθους και λαϊκές παραδόσεις, έχουν από καιρό συνυφαστεί με ξόρκια και μαγεία.

Ωστόσο, πίσω από την τρομακτική φήμη τους κρύβεται μια συναρπαστική φαρμακολογική ιστορία και, σε ορισμένες περιπτώσεις, μια ιατρική σημασία που συνεχίζεται μέχρι σήμερα, γράφει σε αρθρο της στο The Conversation η Dipa Kamdar, Ανώτερη Λέκτορας Φαρμακευτικής στο Πανεπιστήμιο Kingston.

Μπελαντόνα

Η μπελαντόνα (Atropa belladonna), επίσης γνωστή ως θανατηφόρο νυχτολούλουδο, έχει μια μακρά και αντιφατική ιστορία τόσο ως δηλητήριο όσο και ως φάρμακο.

Το όνομά της, που σημαίνει «όμορφη γυναίκα» στα ιταλικά, συνδέεται αρχικά με τη χρήση της ως καλλωπιστικό κατά την Αναγέννηση, όταν οι γυναίκες χρησιμοποιούσαν το χυμό από τους καρπούς της για να διασταλούν οι κόρες των ματιών τους και να φαίνονται πιο γοητευτικές.

Αλλά αυτή η γοητεία συνοδεύεται από σημαντικό κίνδυνο καθώς η μπελαντόνα είναι εξαιρετικά τοξική.

Η κατάποση ακόμη και λίγων φύλλων ή καρπών μπορεί να είναι θανατηφόρα, ενώ το άγγιγμά της μπορεί να ερεθίσει το δέρμα.

Έχει επίσης χρησιμοποιηθεί για τις παραισθησιογόνες ιδιότητές της σε πολλές κουλτούρες.

Η δύναμη του φυτού προέρχεται από αλκαλοειδή τροπανίου, όπως η ατροπίνη και η σκοπολαμίνη.

Αυτές οι ενώσεις εμποδίζουν τη δράση της ακετυλοχολίνης, μιας χημικής ουσίας που μεταδίδει μηνύματα μεταξύ των νευρικών κυττάρων στο παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα.

Αυτό το σύστημα βοηθά στη ρύθμιση της κίνησης των μυών και βασικών λειτουργιών του σώματος, όπως ο καρδιακός ρυθμός, η αναπνοή, η μνήμη, η μάθηση, η εφίδρωση, η πέψη και η ούρηση.

Η σύγχρονη ιατρική χρησιμοποιεί την ατροπίνη για τη διαστολή των κόρων των ματιών κατά τη διάρκεια οφθαλμολογικών εξετάσεων, για τη θεραπεία της βραδυκαρδίας (αργός καρδιακός ρυθμός) και ως αντίδοτο για δηλητηρίαση που προκαλείται από ορισμένα φυτοφάρμακα και χημικά όπλα.

Η σκοπολαμίνη συνταγογραφείται για την ναυτία και τη μετεγχειρητική αδιαθεσία.

Η επιστημονική έρευνα συνεχίζει να τονίζει τη ιατρική σημασία της μπελαντόνα.

Ωστόσο, εξακολουθούν να υπάρχουν ανησυχίες σχετικά με το πόσο ασφαλής είναι η χρήση της.

Πολλές υγειονομικές υπηρεσίες έχουν εκδώσει προειδοποιήσεις σχετικά με ομοιοπαθητικά προϊόντα που περιέχουν μπελαντόνα, ιδίως εκείνα που προορίζονται για βρέφη για την οδοντοφυΐα και τους κολικούς, μετά από αναφορές για επιληπτικές κρίσεις και αναπνευστικά προβλήματα.

Η μπελαντόνα πρέπει επίσης να χρησιμοποιείται με προσοχή από άτομα που λαμβάνουν άλλα φάρμακα που μπορούν να αυξήσουν τον κίνδυνο παρενεργειών, όπως αντιισταμινικά, αντικαταθλιπτικά και αντιψυχωσικά.

Μανδραγόρας

Ένα άλλο φυτό της οικογένειας των νυχτολούλουδων είναι ο μανδραγόρας (Mandragora officinarum), η ανθρωπόμορφη ρίζα που έχει εμπνεύσει αιώνες μύθων, από τα αρχαία ελληνικά κείμενα μέχρι τη Βίβλο.

Ο λαϊκός πολιτισμός προειδοποιούσε ότι το τράβηγμα ενός μανδραγόρα από το έδαφος θα προκαλούσε μια «θανάσιμη κραυγή» — μια ιστορία τόσο διαχρονική που βρήκε τη θέση της ακόμη και στη σειρά Χάρι Πότερ.

Στη μαγεία, ο μανδραγόρας χρησιμοποιούνταν ως φυλαχτό για τη γονιμότητα και την προστασία και προστίθετο στα «φίλτρα αγάπης», ίσως λόγω των παραισθησιογόνων αποτελεσμάτων του.

Ιστορικά, χρησιμοποιούνταν ως αναισθητικό, ηρεμιστικό και βοήθημα γονιμότητας.

Όπως και η μπελαντόνα, ο μανδραγόρας περιέχει αλκαλοειδή τροπανίου, όπως η ατροπίνη και η σκοπολαμίνη, τα οποία έχουν ψυχοδραστικές ιδιότητες.

Μια μελέτη του 2022 καταλόγισε 88 παραδοσιακές ιατρικές χρήσεις του μανδραγόρα, που κυμαίνονται από την ανακούφιση του πόνου και την καταστολή έως τις δερματικές και πεπτικές διαταραχές.

Ωστόσο, η επιστήμη δεν υποστηρίζει απαραίτητα όλους αυτούς τους ισχυρισμούς.

Η σκοπολαμίνη μπορεί να δράσει ως αντισπασμωδικό, ανακουφίζοντας τους σπασμούς των εντερικών μυών και βοηθώντας στην αντιμετώπιση των πεπτικών προβλημάτων.

Μπορεί επίσης να προκαλέσει υπνηλία εμποδίζοντας κάποιους υποδοχείς στον εγκέφαλο.

Ωστόσο, τα εκχυλίσματα από τα φύλλα του μανδραγόρα παρουσιάζουν ανάμεικτα αποτελέσματα, με ορισμένες ενδείξεις να υποδηλώνουν ότι μπορούν να προκαλέσουν δερματίτιδα αντί να την θεραπεύσουν.

Αρτεμισία

Η αρτεμισία (Artemisia species) είναι ένα άλλο βότανο που συχνά συνδέεται με τη μαγεία και τη θεραπεία.

Παραδοσιακά, χρησιμοποιούνταν για να ενισχύει τα όνειρα και να απομακρύνει τα κακά πνεύματα.

Το 2015, απονεμήθηκε βραβείο Νόμπελ για την ανακάλυψη της αρτεμισινίνης, μιας αντιελονοσιακής ένωσης που προέρχεται από την αρτεμισία.

Στην παραδοσιακή κινεζική ιατρική, η αρτεμισία χρησιμοποιείται στην μοξοθεραπεία, μια θεραπεία που περιλαμβάνει την καύση του βοτάνου κοντά σε σημεία βελονισμού για την τόνωση της θεραπείας.

Χρησιμοποιείται επίσης από βοτανολόγους για τη θεραπεία ανωμαλιών της εμμηνορρυσίας και πεπτικών προβλημάτων.

Η κοινή αρτεμισία αναφέρεται ως ομοιοπαθητικό συστατικό στην Ευρωπαϊκή Φαρμακοποιία, όπου χρησιμοποιείται για την αντιμετώπιση ανώμαλων περιόδων, συμπτωμάτων εμμηνόπαυσης και νευρικών διαταραχών όπως υπνοβασία, επιληπτικές κρίσεις, επιληψία και άγχος.

Τα άνω του εδάφους μέρη της αρτεμισίας χρησιμοποιούνται για την παρασκευή αιθέριου ελαίου, το οποίο περιέχει ενώσεις όπως καμφορά, πινένιο και κινοόλη.

Αυτές οι ουσίες είναι γνωστές για τις αντιοξειδωτικές, αντιβακτηριακές και αντιμυκητιακές τους ιδιότητες.

Η αρτεμισινίνη που περιέχεται στο φυτό μπορεί να διεγείρει ήπια τη μήτρα και να βοηθήσει στη ρύθμιση των εμμηνορροϊκών κύκλων. Μελέτες σε ζώα υποδηλώνουν ότι το εκχύλισμα φύλλων αρτεμισίας μπορεί να βοηθήσει στη θεραπεία φλεγμονωδών δερματικών παθήσεων, μειώνοντας την απελευθέρωση χημικών ουσιών που προκαλούν φλεγμονή από τα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος

Τα κλινικά στοιχεία παραμένουν περιορισμένα και απαιτείται πιο αυστηρή έρευνα για να επιβεβαιωθεί η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητά της χρήσης του φυτού.

Το αρτεμισία μπορεί επίσης να προκαλέσει αλλεργικές αντιδράσεις, όπως ερεθισμό του δέρματος και αναπνευστικές δυσκολίες, και πρέπει να αποφεύγεται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, καθώς μπορεί να προκαλέσει συσπάσεις της μήτρας.

Πίσω από τη μαγεία

Οι μύθοι που περιβάλλουν αυτά τα φυτά μπορεί να ακούγονται φανταστικοί, αλλά η αλήθεια είναι εξίσου συναρπαστική.

Δεν πρόκειται για μαγεία, αλλά για χημεία — σύνθετες ενώσεις που έχουν επηρεάσει τόσο την αρχαία θεραπευτική όσο και τη σύγχρονη ιατρική.

Καθώς οι επιστήμονες συνεχίζουν να διερευνούν τις δυνατότητές τους, αυτά τα βότανα μας υπενθυμίζουν ότι πολλοί θρύλοι έχουν τις ρίζες τους στην πραγματική φαρμακολογία.

Αλλά πέρα από την επιστήμη, τα δεδομένα αυτά αποκαλύπτουν για ακόμα μία φορά και τα κοινωνικά φαινόμενα που οδήγησαν στο μύθο και στο κυνήγι των μαγισσών.

Γιατί όταν οι γιατροί της εποχής –που φυσικά ήταν αποκλειστικά άντρες- έβλεπαν τις φαρμακευτικές μεθόδους των γυναικών να είναι πιο αποτελεσματικές από τις δικές τους, υπήρχε ένας πολύ εύκολος τρόπος να εξαλείψουν τον ανταγωνισμό.

«Τα βότανα είναι μαγικά φίλτρα, και οι θεραπεύτριες είναι μάγισσες».