Ήταν Κυριακή, 30 Οκτωβρίου 1938, όταν τα fake news έκαναν την πρώτη τους μεγάλη εισβολή στην ιστορία των ΜΜΕ: ο 23χρονος Όρσον Γουέλς, μέσα από το πρόγραμμα Mercury Theatre on the Air του CBS, παρουσίασε μια ζωντανή ραδιοφωνική διασκευή του μυθιστορήματος του Χ. Τζ. Γουέλς «Ο Πόλεμος των Κόσμων».

Το πρόγραμμα ξεκινούσε ως μια συνηθισμένη μουσική εκπομπή. Ξαφνικά, ένα έκτακτο δελτίο ειδήσεων διέκοπτε τη ροή, αναφέροντας ότι στον πλανήτη Άρη είχαν παρατηρηθεί εκρήξεις και ότι ένα αγνώστου ταυτότητας αντικείμενο είχε προσγειωθεί στο Νιου Τζέρσεϊ. Οι «ανταποκρίσεις» που ακολούθησαν μετέδιδαν ζωντανά τις εξελίξεις — ή έτσι φαινόταν.

Ο Γουέλς χρησιμοποίησε πρωτοποριακές τεχνικές ραδιοφώνου: ρεπορτάζ πεδίου, υποτιθέμενους ειδικούς, διακοπές του προγράμματος και ήχους πανικού. Το αποτέλεσμα ήταν μια τόσο πειστική αφήγηση, ώστε πολλοί ακροατές πίστεψαν ότι όντως εξωγήινοι είχαν εισβάλει στη Γη.

Τηλεφωνήματα κατέκλυσαν τα αστυνομικά τμήματα, άνθρωποι ανέφεραν ότι έβλεπαν καπνό στον ουρανό, ενώ άλλοι θεωρούσαν πως επρόκειτο για γερμανική εισβολή — σε μια εποχή που ο κόσμος βρισκόταν ήδη στο «κατώφλι» του πολέμου.

«Όπως το ραδιόφωνο του 1938, έτσι και τα social media σήμερα δεν έχουν ακόμη κατακτήσει την ίδια αξιοπιστία με τα παραδοσιακά μέσα. Είναι ιδανικά για τη διάδοση ψευδών ειδήσεων, γιατί απευθύνονται στο συναίσθημα, όχι στη λογική»

Ο Όρσον Γουέλς μεταδίδει από τη Νέα Υόρκη τη ραδιοφωνική του εκπομπή βασισμένη στο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας του Χ. Τζ. Γουέλς «Ο Πόλεμος των Κόσμων», σε αυτή την ασπρόμαυρη φωτογραφία αρχείου της 30ής Οκτωβρίου 1938. Ο Άρης έχει εμπνεύσει τη φαντασία του ανθρώπου για περισσότερο από έναν αιώνα, γεννώντας μια παρέλαση από μικρά πράσινα ανθρωπάκια και τερατόμορφα πλάσματα με εξόφθαλμα μάτια — μια παράδοση που ξεκίνησε από την πεποίθηση ότι ο πλανήτης διασχίζεται από τεχνητά κανάλια φτιαγμένα από εξωγήινους

Ο πρώτος «πόλεμος των fake news»

Παρότι ο Γουέλς δήλωσε αργότερα ότι στόχος του ήταν απλώς να ψυχαγωγήσει, το γεγονός έγινε σύμβολο της δύναμης της μαζικής επικοινωνίας. Την επομένη, εφημερίδες όπως οι New York Times και Boston Daily Globe έκαναν λόγο για «πανικό» σε ολόκληρες πολιτείες, παρουσιάζοντας το ραδιόφωνο ως αναξιόπιστο και επικίνδυνο μέσο.

Σύμφωνα με τον Μάικλ Σόκολου, αναπληρωτή καθηγητή Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο του Μέιν, οι εφημερίδες εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία για να δυσφημίσουν το ανερχόμενο ραδιόφωνο. Ο ίδιος επισημαίνει, μιλώντας στην Deutche Welle, ότι ο υποτιθέμενος «μαζικός πανικός» ήταν υπερβολικά διογκωμένος.

«Είναι μια ιστορία που αρέσει σε όλους — γιατί μας κάνει να πιστεύουμε ότι οι άνθρωποι του παρελθόντος ήταν πιο αφελείς απ’ ό,τι είμαστε εμείς σήμερα», σχολιάζει ο Σόκολου.

Ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Όρσον Γουέλς απαντά σε ερωτήσεις δημοσιογράφων, έπειτα από τον πανικό που προκάλεσε σε ολόκληρες τις Ηνωμένες Πολιτείες με τη ραδιοφωνική του μετάδοση «Ο Πόλεμος των Κόσμων». Φωτογραφία αρχείου της 30ής Οκτωβρίου 1938

Από τον Ισημερινό στο Μπάφαλο – και από το ραδιόφωνο στα social media

Η ιστορία δεν σταμάτησε εκεί. Το 1949, μια ανάλογη ραδιοφωνική διασκευή του «Πολέμου των Κόσμων» στο Κίτο του Ισημερινού προκάλεσε πραγματικό χάος: χιλιάδες άνθρωποι βγήκαν στους δρόμους προσευχόμενοι, ο στρατός κινητοποιήθηκε, και όταν αποκαλύφθηκε ότι επρόκειτο για φάρσα, εξαγριωμένο πλήθος πυρπόλησε το ραδιοφωνικό σταθμό, σκοτώνοντας έξι ανθρώπους.

Λίγα χρόνια αργότερα, στα τέλη της δεκαετίας του ’60, το ίδιο σενάριο αναπαράχθηκε σε ραδιοφωνικό σταθμό του Μπάφαλο, Νέας Υόρκης, προκαλώντας νέα αναστάτωση.

Ο Σόκολου σημειώνει ότι, τότε, το ραδιόφωνο ήταν ένα νέο και αδοκίμαστο μέσο. Κάτι ανάλογο, λέει, συμβαίνει σήμερα με το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία αποτελούν το νέο «εύφορο έδαφος» για τη διάδοση παραπληροφόρησης και fake news.

«Όπως το ραδιόφωνο του 1938, έτσι και τα social media σήμερα δεν έχουν ακόμη κατακτήσει την ίδια αξιοπιστία με τα παραδοσιακά μέσα. Είναι ιδανικά για τη διάδοση ψευδών ειδήσεων, γιατί απευθύνονται στο συναίσθημα, όχι στη λογική», εξηγεί ο Σόκολου.

«Είναι μια ιστορία που αρέσει σε όλους — γιατί μας κάνει να πιστεύουμε ότι οι άνθρωποι του παρελθόντος ήταν πιο αφελείς απ’ ό,τι είμαστε εμείς σήμερα.»

Μην τρώτε αμάσητο ό,τι ακούτε

Η υπόθεση του Γουέλς άνοιξε τη συζήτηση για την εκπαίδευση στα ΜΜΕ και την κριτική σκέψη απέναντι στις πηγές πληροφόρησης — μια συζήτηση που παραμένει εξαιρετικά επίκαιρη.

Ο ίδιος ο Γουέλς, σε συνέντευξή του στο BBC το 1955, αποκάλυψε ότι πίσω από τη φάρσα υπήρχε ένας βαθύτερος στόχος: «Ήμασταν αγανακτισμένοι με το πώς ο κόσμος τρώει αμάσητα ό,τι του λέει το ραδιόφωνο. Η εκπομπή μας ήταν μια επίθεση στην αξιοπιστία του μέσου. Θέλαμε να δείξουμε ότι δεν πρέπει να πιστεύεις ό,τι ακούς».

Πολύ πριν ο Ντόναλντ Τραμπ καθιερώσει τον όρο fake news ή πριν οι deepfakes απειλήσουν την ίδια την έννοια της αλήθειας, ο Γουέλς είχε ήδη προειδοποιήσει: η πραγματική απειλή δεν προέρχεται από τους «Αρειανούς», αλλά από την ανεξέλεγκτη πίστη στα μέσα ενημέρωσης.

Πηγή: unsplash.com @Leo_Visions

*Με πληροφορίες από: Deutche Welle Εnglish, Κεντρική Φωτογραφία: unsplash.com @miriamespacio

Ειδήσεις Σήμερα: