Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η μαγεία του λόγου της τραγωδίας (Μέρος Β’)

Έχοντας επίγνωση τού ότι η ρητορική τέχνη του, ο λόγος που καλλιεργούσε ο ίδιος, είχε μια φυσική συγγένεια με τον έμμετρο λόγο, δηλαδή την ποίηση, ο Γοργίας αναφέρει τα ακόλουθα για τη λειτουργία της τελευταίας: «την ποίησιν άπασαν και νομίζω και ονομάζω λόγον έχοντα μέτρον· ης τους ακούοντας εισήλθε και φρίκη περίφοβος και έλεος πολύδακρυς και πόθος φιλοπενθής» («θεωρώ και ονομάζω όλη την ποίηση λόγο που έχει μέτρο· όποιοι την ακούν, εισχωρεί μέσα τους φρίκη γεμάτη φόβο, οίκτος όλο δάκρυα, πόθος όλο λαχτάρα», Ελένης εγκώμιον, μτφρ Παύλος Καλλιγάς).

Και συμπληρώνει το συλλογισμό του ως εξής: «τον αυτόν δε λόγον έχει η τε του λόγου δύναμις προς την της ψυχής τάξιν η τε των φαρμάκων τάξις προς την των σωμάτων φύσιν. ώσπερ γαρ των φαρμάκων άλλους άλλα χυμούς εκ του σώματος εξάγει, και τα μεν νόσου τα δε βίου παύει, ούτω και των λόγων οι μεν ελύπησαν, οι δε έτερψαν, οι δε εφόβησαν, οι δε εις θάρσος κατέστησαν τους ακούοντας, οι δε πειθοί τινι κακή την ψυχήν εφαρμάκευσαν και εξεγοήτευσαν» («Και η δύναμη του λόγου είναι για την ψυχή ό,τι τα φάρμακα για τη φύση των σωμάτων. Γιατί όπως κάθε φάρμακο εξάγει από το σώμα διαφορετικούς χυμούς, και άλλα σταματούν την αρρώστια ενώ άλλα τη ζωή, έτσι και οι λόγοι, άλλοι προκαλούν λύπη, άλλοι ευχαρίστηση, άλλοι φόβο, άλλοι δίνουν στους ακροατές τους θάρρος, και άλλοι φαρμακώνουν και μαγεύουν την ψυχή με ένα είδος δόλιας πειθούς», Ελένης εγκώμιον, μτφρ Παύλος Καλλιγάς).

Από τις δύο αντιφατικές αυτές όψεις του ποιητικού λόγου, που μπορεί –όπως τα φάρμακα– και να θεραπεύσει αλλά και να θανατώσει, ο Αριστοτέλης, στον πασίγνωστο ορισμό της τραγωδίας που έδωσε αργότερα στο σύγγραμμά του Περί Ποιητικής, προέκρινε τη θετική διάσταση του τραγικού δράματος, την καθαρτήρια δράση του: «Έστιν ουν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας και τελείας, μέγεθος εχούσης, ηδυσμένω λόγω, χωρίς εκάστου των ειδών εν τοις μορίοις, δρώντων και ου δι’ απαγγελίας, δι’ ελέου και φόβου περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν» («Η τραγωδία λοιπόν είναι μίμηση πράξεως σοβαρής και αξιόλογης, πράξεως ολοκληρωμένης, που έχει και κάποιο μέγεθος. Ο λόγος της τραγωδίας είναι λόγος εμπλουτισμένος με διάφορα καρυκεύματα που τον νοστιμίζουν· το κάθε, πάντως, είδος αυτών των καρυκευμάτων χρησιμοποιείται χωριστά στα διάφορα μέρη της. Η μίμηση δεν γίνεται στην τραγωδία με απαγγελία, αλλά με το να παρουσιάζονται οι άνθρωποι που είναι το αντικείμενο της μίμησης σαν να δρουν οι ίδιοι. Διεγείροντας τα ψυχικά πάθη της συμπόνιας και του φόβου η τραγωδία φέρει εις πέρας την κάθαρση των τάδε τάδε συγκεκριμένων πράξεων-παθημάτων», μτφρ Δημήτριος Λυπουρλής).

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, το σύγγραμμα του Αριστοτέλη «Περί Ποιητικής» (μετάφραση Σίμου Μενάρδου, εισαγωγή – κείμενο – ερμηνεία Ιωάννη Συκουτρή, Αθήνα, 1937).

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η μαγεία του λόγου της τραγωδίας (Μέρος Α’)