Τζωρτζ Χόρτον: Η καταστροφή της Σμύρνης, η ντροπή του ανθρώπινου γένους

Έχουμε μαρτυρίες ξένων, τρίτων, από την καταστροφή της Μικρασίας. Έχουμε ελάχιστες γραμμένες από επίσημα πρόσωπα, όπως αυτή του Τζωρτζ Χόρτον, πρόξενου και γενικού πρόξενου των Ηνωμένων Πολιτειών στις μεγαλουπόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τρεις ολόκληρες δεκαετίες. Κι είναι ακόμα μεγαλύτερη η αξία της, γιατί ο συγγραφέας δεν είναι επαγγελματίας ή έστω ερασιτέχνης ιστορικός, αλλά διπλωμάτης καριέρας, που ένιωσε απλώς την ανάγκη να γράψει, να διατηρήσει στη μνήμη των ανθρώπων την τρομερή γενοκτονία που συμπτωματικά εβίωσε, με τα ίδια του τα μάτια, και που «συντελέστηκε με απερίγραπτες ωμότητες προκαλώντας την καταστροφή αριθμού υπάρξεων μεγαλύτερου από εκείνον οιουδήποτε άλλου διωγμού που έλαβε χώραν μετά τον ερχομό του Χριστού».

Είναι προφανές πως ο Τζωρτζ Χόρτον γράφει, κατά κύριο λόγο, για τους συμπατριώτες του Αμερικανούς. Κείνα τα χρόνια, αμαθείς ή ημιμαθείς μετανάστες οι περισσότεροι, ριγμένοι στο κυνήγι του πλούτου ή και του μεροκάματου, ελάχιστα γνώριζαν για ό,τι συνέβαινε στο εξωτερικό. Έτσι, αυτόπτης συνταρακτικών γεγονότων —παρομοιάζει τη Σμύρνη του ’22 με την καταστροφή της Καρχηδόνας απ’ τους Ρωμαίους—, θεωρεί υποχρέωσή του να καταστήσει κοινωνούς της φρίκης του τούς απληροφόρητους Γιάνκηδες, πολύ περισσότερο για να τους μεταδώσει την αγανάκτησή του για την παραίτηση της Αμερικής από το ανθρωπιστικό καθήκον της: γιατί αδράνησαν τα αμερικάνικα καταδρομικά; Γιατί άφησαν τους Τούρκους να σφάξουν τους χριστιανούς ενώ «μια εντελώς αβλαβής οβίδα που θα ριχνόταν επάνω απ’ την τούρκικη συνοικία, θα είχε ξαναφέρει τους Τούρκους στα λογικά τους»; Και καταλήγει ο καλός Αμερικανός:

«Ένα απ’ τα δυνατότερα συναισθήματα που πήρα μαζί μου απ’ τη Σμύρνη ήταν το συναίσθημα της ντροπής διότι ανήκα στο ανθρώπινο γένος».

[…]

«ΤΑ ΝΕΑ», 21.3.1981, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Σουλτάνοι ή «δημοκράτες», παλαιότουρκοι ή νεότουρκοι —λέει ο Χόρτον—, το σχέδιο ήταν ένα: «η τούρκικη Τουρκία». Δυστυχώς, οι λαοί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ξεγελάστηκαν από το Σύνταγμα του 1908. […] Οι Νεότουρκοι εννοούσαν το Σύνταγμα του 1908 ως εργαλείο τουρκικής ισοπέδωσης όλων. Λίγα χρόνια στάθηκαν αρκετά για να τους δείξουν πως η πράξη πήγαινε αλλού. Ήρθε κι ο Πρώτος Παγκόσμιος και τους λύθηκαν τα χέρια. Ούτε Σύνταγμα ούτε πρόσχημα. Κι εδώ οι αυτόπτες Αμερικανοί μιλάνε: για τις σφαγές της Φώκαιας, για την εξολόθρευση των Αρμενίων, για τις δήθεν «αγροτικές αποικίες» του Ταλαάτ Πασά, του πιο αιμοσταγούς ίσως εγκληματία μετά τον Χίτλερ.

Αντικειμενικός, ο Χόρτον αναφέρει και τα «στραβά» της ελληνικής κατοχής της Σμύρνης, τις αναπόφευκτες «εκδικήσεις», αλλά και την παραδειγματική τιμωρία αυτών που παρεκτρέπονταν. Κυρίως, ο Χόρτον προσπαθεί να αναλύσει —πάντα κατά προτεραιότητα στο αμερικάνικο κοινό, και γι’ αυτό η πειστική του λεπτομερειακή ανάπτυξη έχει ακόμα μεγαλύτερη αξία— τους μηχανισμούς συμφερόντων των μεγάλων ή μικρότερων ξένων δυνάμεων στην περιοχή, που λειτούργησαν πάντα σε βάρος των αφελών έως ξενόδουλων και προδοτών (καθένας σε διαφορετικό βαθμό και με διαφορετικά κίνητρα) Ελλήνων.

«ΤΑ ΝΕΑ», 21.3.1981, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Χαρακτηριστική, και αποκαλυπτική, είναι μια λεπτομέρεια: όταν οι Εύζωνοι αποβιβάζονται στη Σμύρνη το ’19, ο Αμερικανός στρατιωτικός εκπρόσωπος προτείνει «κοινή συμμαχική αστυνόμευση» της περιοχής. Ο Εγγλέζος, όμως, απορρίπτει την πρόταση: Άστε τους Έλληνες να τα βγάλουν πέρα με τους Τούρκους, λέει. Κι οι Γάλλοι, πιο πέρα, οι Ιταλοί, οι Αυστριακοί ακόμη καραδοκούν: ν’ αποτύχουν οι Έλληνες, να σφαχτούν με τους Τούρκους, να κάνουν αργότερα κατοχή καθένας για λογαριασμό του. Υπολόγιζαν χωρίς τον Κεμάλ…

Κι ο Χόρτον περιγράφει διά μακρών την αποχώρηση, την είσοδο των Τούρκων, την πενθήμερη αγωνία, την προγραμματισμένη φωτιά, τη «συμμαχική» απανθρωπιά, την αμερικάνικη διφορούμενη πολιτική, μοιρασμένη ανάμεσα σε κυβέρνηση, σχολές, ιεραποστολές. Οι τελευταίες —κατά τον βαθύτατα χριστιανό Χόρτον— ήταν οι μόνες που στάθηκαν στο ύψος της αποστολής τους. Τις καλεί να σώσουν την ίδια την Αμερική: «Γυρίστε εδώ στην πατρίδα σας και σώστε μας προτού να είναι πολύ αργά για πάντα!»

Ο Χόρτον ήταν ο κλασικός προπολεμικός Αμερικανός ιδεαλιστής, ανθρωπιστής. Δεν μπορούμε να πούμε πως τον αντιτουρκισμό του εξέτρεφε ένας συγκεκριμένος φιλελληνισμός. Είδε απλά χριστιανούς να σφάζονται από αλλόθρησκους Ασιάτες και έφριξε. Αλλά πιο πολύ έφριξε από τους δήθεν χριστιανούς, Ευρωπαίους και συμπατριώτες του, που έκαναν το παν να πνίξουνε τη φρίκη. Ήδη από το 1926 διακηρύσσει: «Αν ο χριστιανισμός δεν περισωθεί μέσα στις χώρες όπου έχει ακόμα μια τυπική υπόσταση, θα καταστραφεί, και ο πολιτισμός των χωρών εκείνων θα καταστραφεί μαζί του. Οι Μπολσεβίκοι το ξέρουν αυτό…»

*Άρθρο του διακεκριμένου δημοσιογράφου, λογοτεχνικού κριτικού και μεταφραστή Κώστα Σταματίου (1929-1991) για τον Τζωρτζ Χόρτον και τη Μικρασιατική Καταστροφή. Έφερε τον τίτλο «Ένας Αμερικανός είδε πώς εκάηκε η Σμύρνη» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Τα Νέα» το Σάββατο 21 Μαρτίου 1981, με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου-ντοκουμέντου του Χόρτον «Η Κατάρα της Ασίας» (μετάφραση Γεωργίου Λ. Τσελίκα), δαπάναις σμυρναίικων και θρακικών σωματείων.

Ο αμερικανός διπλωμάτης και συγγραφέας Τζωρτζ Χόρτον (George Horton), γενικός πρόξενος των ΗΠΑ στη Σμύρνη την εποχή της Μικρασιατικής Καταστροφής, γεννήθηκε στις 11 Οκτωβρίου 1859 και απεβίωσε στις 5 Ιουνίου 1942.