Παρθεναγωγείο Βόλου: Η σύγκρουση δύο στρατοπέδων, δύο νοοτροπιών

Όσο κι’ αν ο τάφος αγαπά αμέσως τη σιωπή κι’ ευχαριστιέται μαζί της —όπως είπε ο Μαλλαρμέ στο θάνατο του Βερλαίν— χρέος έχουν ωστόσο οι ζωντανοί να του διακόπτουν αυτή την απάνθρωπη ευχαρίστηση πότε-πότε. Ώστε να ζωντανεύουν πάλι, έστω και για λίγο, για πολύ λίγο, οι πνιγμένες φωνές. Προ πάντων στις περιπτώσεις εκείνων που μας εκληροδότησαν σαν μάθημα πνευματικό τη ζωή τους, ένα μάθημα που πρέπει, που αξίζει χωρίς άλλο να ξανακούεται. Με τη σημερινή επιφυλλίδα μας θέλομε να θυμίσομε τον Δελμούζο, να κάνομε τη φωνή του να ξανακουστεί. Άλλωστε ο ίδιος μάς έδωσε κάτι από την προφορική αίσθηση του λόγου του, κάτι από την ακουστική εντύπωση της παρουσίας του, έτσι καθώς υπάρχει διάχυτη, σχεδόν «ζώσα», επάνω στις σελίδες του, επάνω στα παλιά κείμενά του τα συγκεντρωμένα σε δυο τόμους. Γιατί κάποτε τα βιβλία, παραπέρα από το διδακτικό τους σκοπό κι’ από τις πνευματικές ή αισθητικές τέρψεις που μας χαρίζουν, έχουν κι’ αυτή τη μαγική, τη θαυματουργό δύναμη. Να τοποθετούν το ζωντανό αναγνώστη αγνάντια στο πρόσωπο του πεθαμένου συγγραφέα —άμα ο αναγνώστης εγνώρισε το συγγραφέα— δίνοντας στην αναμεταξύ τους επικοινωνία έναν άμεσο τόνο, σα ν’ αναβίωσε και να παρίσταται ο δεύτερος. Είναι τότε που τα γραπτά νομίζετε πως προφέρονται, πως γίνονται λόγια.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 22.6.1958, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Μιλάμε για τον αείμνηστο παιδαγωγό χρησιμοποιώντας την ευκαιρία που μας προσφέρουν οι «Μελέτες και Πάρεργα», η πρόσφατη δίτομη έκδοση έργων του Δελμούζου, που έγινε σύμφωνα με τις οδηγίες που άφησε ο ίδιος και που περιλαμβάνει σκόρπια, ξεχασμένα, καθώς και ανέκδοτα κομμάτια του. Αλλά με την παραπάνω γενική ευκαιρία δίνεται και μια άλλη σε μας, ειδικότερη, θα λέγαμε μάλιστα προσωπικότερη. Ακριβέστερα μια ευκαιρία προσωπική, για τη γενιά μας, για όλους τους ανθρώπους της δικής μας γενιάς. Αφού θα τους κάμει να ξαναθυμηθούν ένα ιστορικό γεγονός της πρώτης τους νιότης, που μέσα στο πλαίσιο και μέσα στη μνήμη των αγώνων για τη ζωντανή γλώσσα και για την ανανεωμένη παιδεία αποτελεί μια από τις πιο δυνατές πνευματικές συγκινήσεις τους. Εννοούμε τα «Αθεϊκά» του Βόλου, όπως ονομάστηκε αυτή η λησμονημένη με τα χρόνια αναταραχή, που ετελείωσε με την περίφημη δίκη του Ναυπλίου στο 1914. Και που έφερε αντιμέτωπα δύο στρατόπεδα με δύο νοοτροπίες — τους δημοτικιστές, τους προοδευτικούς από τη μια μεριά, κι’ από την άλλη τους καθαρευουσιάνους, που με τη φανατισμένη προσήλωσή τους στους τύπους και στο παρελθόν έβλεπαν όλη τούτη την ανακαινιστική κίνηση σαν ένα μεγάλο κίνδυνο «της θρησκείας, της πατρίδος και της γλώσσης». Θα εκθέσομε με συντομία τα γεγονότα, όχι μόνο γιατί οφείλεται πάντα κάθε τιμή σ’ εκείνους που τότε πρωταγωνιστήσανε από τη μεριά της προόδου, αλλά και για έναν άλλο λόγο, κατά τη γνώμη μας σοβαρό. Για ενημέρωση της νεότητος. Έτσι οι ανήκοντες σ’ αυτή τη γενιά, την μεταπολεμική ιδιαιτέρως, που βέβαια δεν γνωρίζουν όλη την ιστορία του πνευματικού μας θέματος, θα καταλάβουν από πόσες περιπέτειες έχει περάσει και τι τραβήξανε οι «πατέρες» —καθώς αποκαλεί τους προδρόμους ο Παλαμάς— για να εξασφαλίσουν στους σημερινούς νέους, όσο τους ήτανε δυνατόν κι’ όσο τους άφηνε η αντίδραση, το πνευματικό καθεστώς που χαίρονται τώρα, τη γλώσσα που διαβάζουν στα λογοτεχνικά βιβλία, τη γλώσσα που γράφουν οι ίδιοι, τη γλώσσα που ακούνε παντού.

Ο Αλέξανδρος Δελμούζος και ο Δημήτρης Σαράτσης

Ο Δελμούζος, που γεμίζει μια εποχή με το δεσπόζοντα ρόλο του, ένα ρόλο συνθεμένον από υψηλή αρμοδιότητα κι’ από βαθειά τιμιότητα, εγκαινίασε αυτή την εποχή με τη μεγάλη προσπάθεια του Βόλου. Πρόκειται για το πρώτο πείραμα που έγινε στον παιδαγωγικό τομέα και που έφερε έξαφνα στον τόπο μας εκείνη την ευχάριστη αίσθηση του θάρρους και της αναζωογονημένης εμπιστοσύνης που δίνει στους ανθρώπους το ξημέρωμα. Ένας νέος επιστήμονας, αφού συμπλήρωσε τις λαμπρότερες σπουδές στη Γερμανία, ανοίγει στο Βόλο ένα ανώτερο παρθεναγωγείο με τη φωτισμένη συμπαράσταση του αλησμόνητου Σαράτση, του γιατρού και πρότυπου πολίτη που βρισκότανε πρώτος σ’ όλες τις προοδευτικές εκδηλώσεις της πατρίδας του και που για τούτο έλεγε κι’ έγραφε ο Γαβριηλίδης πως «αν κάθε ελληνική επαρχία είχε ένα γιατρό Σαράτση, όλη η Ελλάδα θα βρισκότανε εκατό χρόνια μπροστά».

Το Παρθεναγωγείο, όπου έβαλαν αμέσως οι καλύτερες βολιώτικες οικογένειες τα κορίτσια τους, δουλεύει μια χαρά. Όλα πάνε θαυμάσια. Είναι σα να φυσάει ένας αέρας δροσερός, καθαρός, που δε μυρίζει παλιά σχολική ναφθαλίνη, που έρχεται από την καρδιά του ελληνικού λαού, τη δημοτική του γλώσσα, τα δημοτικά του τραγούδια. Οι κοπέλλες βλέπουν με ξάστερα μάτια, αισθάνονται με ζωντανή καρδιά. Για πρώτη φορά νιώθουν τους αρχαίους, αγαπάνε τον Όμηρο, τον Πλάτωνα, τον Σοφοκλή, καθώς έπαψαν να θυμίζουν μούμιες μπαλσαμωμένες με τη Γραμματική και το Συντακτικό, από την ώρα που τους πήρε η Δημοτική και τους εθέρμανε, τους ανάστησε. Οι εκθέσεις δεν έχουν το ψόφιο, το νεκρό, το άτονα συναισθηματικό ύφος που εθεωρείτο ως τότε ο κανόνας του γυναικείου γραψίματος, αντιθέτως δονούνται από ζωή. Αυτό που λέμε ωχρότητα, και που δεν εκφράζει μόνο τη χροιά, μόνο τη λυμφατική απόχρωση της επιδερμίδος, αλλά και μια κατάσταση ψυχική —την κατάσταση των περισσοτέρων Ελληνίδων άλλοτε— έφυγε από τις μαθήτριες του Παρθεναγωγείου, για να δώσει τη θέση της σ’ άλλο τόνο. Η καθεμιά καταλαβαίνει πως δεν είναι πια ένα λειψό κατασκεύασμα του ψευτορομαντισμού, αλλά μια νέα Ελληνίδα που ξέρει από ποια ηθικά και πνευματικά στοιχεία διαμορφώθηκε και πώς θα εκπληρώσει την αποστολή της όταν θα γίνει μητέρα. Όλες οι πληροφορίες βεβαιώνουν πως οι γονείς ήσαν ενθουσιασμένοι από τη μεταμόρφωση.

Ο Αλέξανδρος Δελμούζος (πίνακας του Δημ. Γερανιώτη)

Ο Δημήτρης Σαράτσης (σχέδιο Δημ. Μοράρου)

Αλλά δεν ήταν ενθουσιασμένη η άλλη παράταξη, με τους εξ επαγγέλματος «εθνικόφρονες» εκείνης της εποχής, που εννοούσαν να φρουρούν, χωρίς να υπάρχει κανένας κίνδυνος, τη θρησκεία, την πατρίδα και τη γλώσσα. Εκινητοποιήθηκαν λοιπόν αμέσως όλες οι δυνάμεις που με διάφορες μορφές διαθέτει στο θρησκευτικό, στον εθνικιστικό και στο γλωσσικό τομέα η αντίδραση. Την πρώτη επίθεση την έκαμε ο Μητροπολίτης Δημητριάδος, από τους ηγέτες κατόπιν των παλαιοημερολογιτών. Η Πηνελόπη Χριστάκου, μία εξαίρετη καθηγήτρια, που την επιστημονική, την παιδαγωγική αξία της την εσυμπλήρωνε η γενναιότερη φύση, τον αντιμετώπισε άφοβα σαν διευθύντρια του Παρθεναγωγείου. Αλλά γρήγορα η αντίδραση έβαλε μπρος τις εφημερίδες, τις δυσφημιστικές της μηχανές, και στο Βόλο και στην πρωτεύουσα. Ο Δελμούζος, ο Σαράτσης, η Χριστάκου ήτανε… προδότες, πληρωμένοι προδότες του Έθνους! Κι’ έγραφαν, κι’ εβεβαίωναν, ξέροντας καλά πως βεβαιώνουν τα ελεεινότερα ψέματα, ότι στο Παρθεναγωγείο έλεγαν την Ηλέκτρα Κεχριμπάρα και τον Κωνσταντίνο τον Παλαιολόγο Παλιοκουβέντα. Ντρέπεται κανένας να θυμάται αυτή την κατάπτωση, έστω κι’ αν έτσι στιγματίζονται οι εχθροί του.

Ο Αλέξανδρος Δελμούζος (σχέδιο Δημ. Μοράρου)

Το σχολείο, μ’ όλο που το υποστηρίξανε στην Αθήνα, με τον Γαβριηλίδη επικεφαλής, οι εκλεκτότεροι Έλληνες διανοούμενοι, έκλεισε σε λίγο. Ύστερα έγινε η δίκη του Ναυπλίου, όπου ο Δελμούζος κι’ ο Σαράτσης κι’ ο Μπιτσάνης, καθώς κι’ όλοι οι «πρωταίτιοι της προδοσίας», αθωωθήκανε.

Ο Δημήτρης Σαράτσης

Ο χώρος δεν μας επιτρέπει να συνεχίσομε, άλλωστε για τις «Μελέτες και Πάρεργα» έγραψαν δυο αγαπητοί συνάδελφοι που συνεργάζονται σ’ αυτή τη στήλη. Εμείς θέλομε να προβάλομε τη μορφή του αξέχαστου φίλου, επάνω σ’ ένα γεγονός που εζήσαμε έντονα κι’ από κοντά, μαζί μ’ όλους τους νέους δημοτικιστές της εποχής μας. Του το θυμίσαμε κάποτε, εκεί κατά το 1953 αν δεν κάνομε λάθος, που είχε έρθει στο γραφείο μας, στο «Βήμα», νεανικά, ρουμελιώτικα ζωηρός και γελαστός με τ’ άσπρα μαλλιά του. Κι’ ευχαριστήθηκε πολύ, όπως ευχαριστιούνται όλοι οι παλιοί αγωνιστές, άμα τους θυμίσετε πρόσωπα και περιστατικά που αναφέρονται στην πρώτη ηρωική τους εξόρμηση.

*Επιφυλλίδα του Γ. Φτέρη (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του μανιάτη Γιώργου Τσιμπιδάρου, δημοσιογράφου, κριτικού, συγγραφέα και ποιητή) για τον Αλέξανδρο Δελμούζο και το Ανώτερο Δημοτικό Παρθεναγωγείο Βόλου. Το κείμενο του Φτέρη, που έφερε τον τίτλο «Θύμηση του Δελμούζου», είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 22 Ιουνίου 1958.

Ο Δελμούζος (1880-1956), κορυφαίος παιδαγωγός και μια από τις πιο αξιόλογες μορφές του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, ανάλωσε τη ζωή του στην υπηρεσία της ελληνικής παιδείας, πάσχισε να γιατρέψει τις πληγές της και να χαράξει έναν πραγματικά καινούριο δρόμο στα εκπαιδευτικά πράγματα.

Σύμφωνα με όσα αναφέρονται στις σχετικές πηγές, στις 10 Οκτωβρίου 1908 άρχισε να λειτουργεί το πρωτοποριακό για την εποχή του Ανώτερο Δημοτικό Παρθεναγωγείο Βόλου, στο οποίο διευθυντικό ρόλο κλήθηκε να αναλάβει ο νέος τότε Δελμούζος.

Το Παρθεναγωγείο του Βόλου είχε ιδρυθεί περίπου ένα μήνα νωρίτερα, στις 8 Σεπτεμβρίου 1908, κατόπιν εισηγήσεως του βολιώτη ιατρού Δημήτρη Σαράτση (1871-1951) στο δημοτικό συμβούλιο της πόλης και σχετικής αποφάσεως του Δήμου Βόλου (τότε Δήμου Παγασών).