«Καμία γυναίκα δε θα μπορούσε να ζωγραφίσει κάτι τέτοιο» έλεγαν – Έκαναν λάθος

Το 1993, η ιστορικός τέχνης Katlijne Van der Stighelen βρήκε έναν πίνακα μιας άγνωστης καλλιτέχνιδας του 17ου αιώνα, της Michaelina Wautier, σε έναν αποθηκευτικό χώρο του Kunsthistorisches Museum, ενός από τα σημαντικότερα πολιτιστικά ιδρύματα της Βιέννης. Η ανακάλυψη αυτή την οδήγησε σε ένα ταξίδι τριών δεκαετιών για να ανακαλύψει ποια ήταν η καλλιτέχνιδα.

Πρόσφατα, οι προσπάθειές της ολοκληρώθηκαν με την έναρξη της έκθεσης «Michaelina Wautier, Painter» στο Kunsthistorisches Museum, της μεγαλύτερης έκθεσης με έργα της Wautier μέχρι σήμερα, με 29 πίνακες και ένα σχέδιο. (Μια έκδοση της έκθεσης θα ταξιδέψει στη Royal Academy του Λονδίνου τον Μάρτιο του 2026.)

Προκατάληψη χωρίς υπερηφάνεια

«Είναι μια φλαμανδική ζωγράφος του Μπαρόκ, μια γυναίκα, και για πολλά χρόνια οι άνθρωποι δεν πίστευαν ότι οι καμβάδες που είχε ζωγραφίσει ήταν δικοί της», είπε ο Jonathan Fine, γενικός διευθυντής του Kunsthistorisches Museum.

Οι μελετητές απέδωσαν λανθασμένα τα έργα της σε άνδρες συγχρόνους της, όπως τον Anthony van Dyck και τον αδελφό της Charles Wautier, αμφισβητώντας το ενδεχόμενο μια γυναίκα στην Ισπανική Ολλανδία του 17ου αιώνα να είχε ασχοληθεί με τόσο ευρύ φάσμα ειδών όσο η Wautier, συμπεριλαμβανομένων πορτρέτων, ιστορικών σκηνών μεγάλης κλίμακας και νεκρών φύσεων, όπως πίνακες με λουλούδια.

Η Wautier είναι τυλιγμένη σε μυστήριο

Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες, η ιδέα της ιστορίας της τέχνης «ως ιστορίας των μεγάλων ανδρών καλλιτεχνών» άρχισε να καταρρέει, σύμφωνα με τον Fine.

Η Wautier είναι μία από τις πολλές γυναίκες καλλιτέχνιδες των οποίων τα έργα έχουν ανακαλυφθεί εκ νέου ή επαναξιολογηθεί τα τελευταία χρόνια, όπως η Artemisia Gentileschi, μια πλέον αναγνωρισμένη Ιταλίδα ζωγράφος του Μπαρόκ, και η Rachel Ruysch, μια ζωγράφος νεκρών φύσεων του 18ου αιώνα από τις βόρειες Κάτω Χώρες.

Σε αντίθεση με αυτές τις ζωγράφους, για τις οποίες υπάρχουν αρκετές βιογραφικές πληροφορίες, η Wautier είναι τυλιγμένη σε μυστήριο, με λίγες πρωτογενείς πηγές για να εντοπιστούν οι κινήσεις της και να διαπιστωθούν σαφή γεγονότα για τη ζωή της.

Μεγάλο μέρος της έρευνας βασίζεται στην ανάλυση των έργων της με τεχνικά μέσα, όπως ακτίνες Χ και υπέρυθρο και υπεριώδες φως, σύμφωνα με την Kirsten Derks, μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο της Αμβέρσας στο Βέλγιο, η οποία μελετά τη Wautier από το 2019.

Η Wautier, η οποία σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ιστορικών γεννήθηκε το 1614 στο Βέλγιο, μεγάλωσε σε μια οικογένεια που δεν ήταν ευγενής, αλλά ήταν οικονομικά σταθερή και πιθανότατα είχε σχέσεις με άτομα υψηλότερης κοινωνικής θέσης

Χρησιμοποιούσε το ultramarine

Κατά τη διάρκεια της έρευνάς της, η Derks ανακάλυψε ότι η Wautier χρησιμοποιούσε το ultramarine, ένα ακριβό και σπάνιο χρωστικό, και ότι, σε αντίθεση με πολλούς από τους συγχρόνους της, πειραματιζόταν στο εργαστήριό της με υποστρώματα, στρώσεις χρώματος που προετοιμάζουν τον καμβά, και δοκίμαζε πώς αυτά επηρέαζαν την τονικότητα ενός πίνακα.

Ωστόσο, όπως είπε η Van der Stighelen, «αυτό που κάνει την έρευνα λίγο απογοητευτική είναι ότι δεν έχουμε πηγές που να αποκαλύπτουν οτιδήποτε για την προσωπικότητά της, όπως επιστολές». (Αν και η Van der Stighelen συνέβαλε στον κατάλογο της έκθεσης, δεν ήταν η επιμελήτρια της έκθεσης. Η επιμελήτρια ήταν η Gerlinde Gruber. Ο Julien Domercq είναι ο επιμελητής της έκθεσης της Royal Academy.)

Ωστόσο, υπάρχουν ενδείξεις για το είδος του ανθρώπου που ήταν η Wautier.

«Ήταν πραγματικά τολμηρή»

Στον μεγάλης κλίμακας πίνακα «Ο θρίαμβος του Βάκχου», τον πίνακα που ανακάλυψε τυχαία η Van der Stighelen το 1993, ημίγυμνοι γλεντζέδες περιβάλλουν τον θεό του κρασιού, και μια γυναίκα κοιτάζει κατευθείαν τον θεατή με το μισό στήθος της εκτεθειμένο. Ορισμένοι ερευνητές πιστεύουν ότι αυτή η γυναίκα αντιπροσωπεύει την ίδια την Wautier.

«Ήταν πραγματικά τολμηρή», είπε η Derks. «Συμπεριέλαβε μια αυτοπροσωπογραφία σε αυτόν τον πίνακα με το στήθος της να αποκαλύπτεται. Δεν γνωρίζω καμία άλλη καλλιτέχνιδα που θα τολμούσε να κάνει κάτι τέτοιο».

Η Wautier, η οποία σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ιστορικών γεννήθηκε το 1614 στο Βέλγιο, μεγάλωσε σε μια οικογένεια που δεν ήταν ευγενής, αλλά ήταν οικονομικά σταθερή και πιθανότατα είχε σχέσεις με άτομα υψηλότερης κοινωνικής θέσης. Μια θεωρία είναι ότι η Michaelina έμαθε ζωγραφική από τον μεγαλύτερο αδελφό της Charles, με τον οποίο ζούσε στις Βρυξέλλες από τη δεκαετία του 1630.

Ημίγυμνοι γλεντζέδες περιβάλλουν τον θεό του κρασιού, και μια γυναίκα κοιτάζει κατευθείαν τον θεατή με το μισό στήθος της εκτεθειμένο. Ορισμένοι ερευνητές πιστεύουν ότι αυτή η γυναίκα αντιπροσωπεύει την ίδια την Wautier

Το ατελιέ-κουκούλι της τέχνης των δύο αδερφών

«Ο Charles και η Michaelina ενδιαφέρονταν πολύ για τα χρήματα», είπε η Van der Stighelen. «Αγόραζαν γη και σπίτια».

Οι δύο πήγαιναν πάντα μαζί στον συμβολαιογράφο για να σφραγίσουν τις συμφωνίες για τα ακίνητά τους, πρόσθεσε, και υπέγραφαν μαζί τα συμβόλαια. Ο αδελφός και η αδελφή, που δεν παντρεύτηκαν ποτέ, πιθανότατα μοιράζονταν ένα ατελιέ, το οποίο θα έδινε στη Michaelina άφθονη πρόσβαση σε υλικά και πιθανώς σε γυμνά μοντέλα.

Αυτό μπορεί να εξηγεί πώς κατάφερε να αποτυπώσει με τέτοια ακρίβεια μια σειρά από σωματικές διαστάσεις στο «Ο θρίαμβος του Βάκχου», δεδομένου ότι στις γυναίκες καλλιτέχνιδες δεν επιτρεπόταν να μελετούν γυμνούς άνδρες εκείνη την εποχή.

Αντισυμβατική και πρωτοπόρα

Το 1643, όταν η Michaelina ήταν περίπου 30 ετών, είχε ήδη καθιερωθεί αρκετά ώστε να ζωγραφίσει το πορτρέτο ενός Ισπανού στρατηγού, το παλαιότερο χρονολογημένο έργο της.

Χρόνια αργότερα, τέσσερα από τα έργα της μπήκαν στη συλλογή του Αψβούργου κυβερνήτη των Ισπανικών Κάτω Χωρών, του αρχιδούκα Λεοπόλδου Βίλχελμ, μια βασική πηγή για την τέχνη που οι επισκέπτες βλέπουν σήμερα στο Kunsthistorisches Museum.

Η «Όσφρηση», αντί να απεικονίζει μια γυναίκα που μυρίζει ένα λουλούδι, απεικονίζει ένα αγόρι με ένα σάπιο αυγό

Το σάπιο αυγό και το κομμένο δάχτυλο

Το 1650, όταν η Wautier ζωγράφισε τις «Πέντε Αισθήσεις», μια σειρά που απεικονίζει την εμπειρία της όρασης, της όσφρησης, της αφής, της ακοής και της γεύσης, έδειξε αγόρια αντί για όμορφες γυναίκες -μια τολμηρή επιλογή.

«Παίρνει αυτές τις συμβάσεις για το πώς απεικονίζονται παραδοσιακά οι αισθήσεις και τις ανατρέπει» είπε η Alice Limb, συντηρήτρια στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης. Στο έργο «Η Όσφρηση», αντί να απεικονίζει μια γυναίκα που μυρίζει ένα λουλούδι, απεικονίζει ένα αγόρι με ένα σάπιο αυγό.

Στο έργο «Η Αφή», αντί για έναν άνδρα που «χαϊδεύει ένα γλυπτό, συχνά μια γυμνή γυναίκα, απεικονίζεται ένα μικρό αγόρι που έχει κόψει το δάχτυλό του» συνέχισε η Limb.

Καμία ωραιοποίηση

Η Derks είπε ότι τα μοντέλα ήταν «πιθανώς αγόρια που γνώριζε» και πρόσθεσε ότι η Wautier δεν τα είχε εξιδανικεύσει. «Πρόσθεσε αυτό το γκρι χρώμα στα νύχια για να απεικονίσει τη βρωμιά κάτω από αυτά», είπε ο Derks.

Αφού έλαβαν μια κληρονομιά από τον μικρότερο αδελφό τους το 1660, η Michaelina και ο Charles αγόρασαν ένα σπίτι στις Βρυξέλλες, όπου η Michaelina έζησε μέχρι το θάνατό της, πιθανώς σε ηλικία 75 ετών. Μετά, χάθηκε στην αφάνεια — μέχρι που εμφανίστηκε η Van der Stighelen.

Η κορυφαία κυρία του Μπαρόκ

Για 25 χρόνια, η Van der Stighelen έψαχνε ένα μουσείο για να εκθέσει το έργο της Wautier. Ένας διευθυντής μουσείου της είπε ότι μια έκθεση αφιερωμένη στην Wautier θα ήταν «από οικονομική άποψη καταστροφική», όπως είπε η ίδια.

Ωστόσο, το 2018, της δόθηκε η ευκαιρία να επιμεληθεί μια έκθεση που ανέδειξε την καλλιτέχνιδα: «Michaelina Wautier: Baroque’s Leading Lady» (Μικαελίνα Βότιερ: Η κορυφαία κυρία του Μπαρόκ), στο Museum aan de Stroom στην Αμβέρσα.

Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.

Η δημοσίευση κοινοποιήθηκε από το χρήστη 🥀ᴄʜɪᴋᴀ𓃹 (@chika32.32)

Η φήμη της Wautier

Από τότε, η πορεία της Wautier «ήταν πραγματικά μετεωρική» εξήγησε η Maja Markovic, διευθύντρια των Christie’s. «Η αγορά για την Wautier εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται από σπανιότητα. Πολύ λίγα έργα που έχουν αποδοθεί με βεβαιότητα έχουν εμφανιστεί σε δημοπρασίες, αλλά όταν εμφανίζονται, προκαλούν έντονο ενδιαφέρον».

Το 2019, το έργο της Wautier «A Young Man Smoking a Pipe» (Ένας νεαρός άνδρας που καπνίζει πίπα) πωλήθηκε για 759.000 δολάρια, και το 2021, το «Head of a Boy» (Κεφάλι αγοριού) πωλήθηκε για 400.000 λίρες, περίπου 560.000 δολάρια εκείνη την εποχή — πέντε έως επτά φορές την εκτιμώμενη τιμή.

Μια έκθεση το 2022 στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης, στην οποία παρουσιάστηκε το έργο «Οι Πέντε Αισθήσεις», συνέχισε να αυξάνει τη φήμη της Wautier.

Οι ιστορίες πίσω από τα έργα τέχνης

Η έκθεση στη Βιέννη είναι το αποκορύφωμα και, ελπίζουμε, είπε ο Fine, ο γενικός διευθυντής, ένα κάλεσμα προς τους διευθυντές άλλων μουσείων.

«Η Michaelina Wautier είναι μια σπουδαία και ενδιαφέρουσα φλαμανδική ζωγράφος της μπαρόκ περιόδου που αξίζει την προσοχή, τη μελέτη και μεγαλύτερη φήμη» είπε.

Ωστόσο, το έργο «Ο θρίαμβος του Βάκχου» παρέμεινε απαρατήρητο στη συλλογή του Kunsthistorisches Museum για περισσότερα από 300 χρόνια. Ήταν καιρός, είπε, τα μουσεία παντού να «εξετάσουν ξανά τις συλλογές τους και να αναρωτηθούν: Ποιες ιστορίες κρύβονται μπροστά στα μάτια μας;».

*Με στοιχεία από nytimes.com