Παύλος Μελάς: Ένα ξεκάθαρο μέτρο

Εξήντα χρόνια επέρασαν ύστερα από τον ηρωικό θάνατο του Παύλου Μελά. Σε απίστευτο βαθμό διαπιστώνει κανείς τέτοιες ώρες την σχετικότητα του χρόνου. Μέσα σ’ αυτά τα εξήντα χρόνια, απο τα 1904 ως σήμερα, εντάσσονται τόσα περιστατικά, τόσα γεγονότα που αλλοίωσαν και του ελληνισμού αλλά και του κόσμου όλου την εικόνα, όσα αιώνες ολόκληροι δεν έχουν να παρουσιάσουν σε παλαιότερες εποχές. Προσπαθώ, έργο δύσκολο, να μετρήσω με τα γνωστά μας μέτρα την σημασία των εξελίξεων της παγκόσμιας ιστορίας από τον πόλεμο, ας πούμε, του 1914 ως σήμερα.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 16.10.1964, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Πενήντα χρόνια: η ρωσική Επανάσταση, η αποδέσμευση των αποικιών, η δημογραφική έκρηξη· η χρησιμοποίηση της ατομικής ενεργείας, τα διαπλανητικά ταξίδια, άλλες τεχνολογικές εξελίξεις, που, αγκαλά (σ.σ. αν και, μολονότι) και λιγότερο εντυπωσιακές, δεν αποτελούν λιγότερο αποφασιστικές τροπές της ιστορίας του ανθρώπου. Αυτά στην μεγάλη κλίμακα· στην δική μας, την τοπική, την ελληνική, και μόνα το τέλος της Μεγάλης Ιδέας και το τέλος της μικρασιατικής ζωής του ελληνισμού, η οποία είχε ζυμωθεί επί δεκάδες αιώνων με την όλη εθνική μας ζωή, αποτελούν τομές εξίσου βαθιές: το ποτάμι πίσω δεν πηγαίνει. Από εδώ και εμπρός, αξίες που άλλοτε εθεμελίωναν την πολιτική δομή, που εχάραζαν την πορεία του πολιτικού, μένουν χωρίς περιεχόμενο, και είναι φανερό ότι υπάρχει επείγουσα ανάγκη να αντικατασταθούν.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 16.10.1964, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Πολλές αξίες· όχι όλες. Μέσα σ’ αυτές τις κοσμολογικές αλλοιώσεις, μέσα σ’ αυτήν την βαθιά κρίση των συνειδήσεων, μέσα σ’ αυτήν την καινούρια ιεραρχική κλίμακα των γνώσεων, ένα στοιχείο φαίνεται να μένει αναλλοίωτο: ο άνθρωπος. Όσοι παρακολουθούν την ιστορία με το μέτρο των καθημερινών φαινομένων, καθώς και όσοι ασχολούνται με τα άμεσα προβλήματα της ώρας, εκείνοι δεν είναι, βέβαια, έτοιμοι να δεχθούν μια τέτοια άποψη: σκέπτομαι ιδίως τον πολιτικό, τον παιδαγωγό, τις ιδιόρρυθμες αντιδράσεις των σημερινών μαζών και της σημερινής νεολαίας και την επιτακτική υποχρέωσή μας να διατάξουμε αμέσως τα πράγματα με τρόπο τέτοιο, ώστε να μπορούν οι άνθρωποι να εξακολουθήσουν να μορφώνονται και να ζουν μέσα στην κοινωνία. Ο πολιτικός, ο παιδαγωγός, κι ακόμη ο ηθολόγος, που γέρνει ευαίσθητο το αφτί του στις παραμικρές φωνές της εσωτερικής ζωής, αυτοί όλοι διαπιστώνουν τις αλλαγές, σε μεγάλο ποσοστό είναι αναγκασμένοι να τις αποδοκιμάζουν, και πάντως τις επισημαίνουν με προσοχή και τις εξαίρουν. Αυτά για τις μικρές διάρκειες· αλλά μόλις φθάσουμε στις μεγάλες, δεν έχουμε παρά να σκεφθούμε ότι όλα τα φαινόμενα όσα παρακολουθούμε από την στιγμή όπου εμφανίζεται ο άνθρωπος μέσα στον ιστορικό χώρο, ισούνται αισθητά με το μηδέν, αν τα συγκρίνουμε με την προϊστορική περίοδο του ανθρωπίνου γένους: από τον καιρό των μηδικών πολέμων ως τις ημέρες μας, ο άνθρωπος έμεινε αναλλοίωτος μέσα σε όλες τις τροπές της ιστορίας, επιδρομές, επαναστάσεις, αναμορφώσεις του κόσμου. Οι ηθολόγοι είχαν και τότε και τώρα δίκιο να διαμαρτύρονται για τις κάθε λογής μεταπτώσεις, αλλά οι μεγάλες γραμμές των ανθρωπίνων εθίμων δεν παρουσιάζουν άξιες λόγου μεταβολές κι ούτε η κρίση του ανθρώπου γι’ αυτές φαίνεται αλλαγμένη.

Η μνήμη, ίσως· η συνείδηση, όχι. Γύρω στα 1912, αμέσως πριν από τους βαλκανικούς πολέμους και αμέσως μετά, ολίγα είταν τα αθηναϊκά —υποθέτω ακόμη λιγότερα τα επαρχιώτικα— σπίτια όπου να μην φιγουράρει το επιστολικό δελτάριο με τον Παύλο Μελά, όρθιον με την στολή του, και με ένα αυτόγραφο χαραγμένο στην βάση της φωτογραφίας, ή το άλλο με την αντάρτικη φορεσιά. Είταν το σύμβολο ακέριου του ελληνισμού, μαρτυρίες ενός πνεύματος του οποίου τις παρουσίες, όποιες κι αν είναι, έχει να προσέξει ο ιστορικός. Ο Παύλος Μελάς, ο Τέλλος Άγρας εζούσαν μέσα στην ψυχή των συμπατριωτών τους και αποτελούσαν ένα ξεκάθαρο μέτρο. Σήμερα ασφαλώς τούτο δεν συμβαίνει· υποθέτω, ελπίζω, ότι η σχολική διδασκαλία θα κρατάει σε κάποιο ποσοστό παρούσα την μνήμη τους στην συνείδηση των μαθητών, αλλά πάντως αυτά δεν έχουν κανένα κοινό μέτρο με τα παλαιότερα φαινόμενα. Και όμως η ιδέα της λεβεντιάς, η ιδέα της αφοσίωσης σε ένα ιδανικό, η ιδέα της θυσίας, τοποθετημένες συχνά εντελώς αλλού και όπου θα θέλαμε να τις βλέπουμε, δεν έχουν παύσει να συγκινούν και τους πρεσβύτερους και τους νεώτερους· όλα άλλαξαν: το ήθος, το ύφος, οι εφαρμογές των κανόνων, αλλά λειτουργικά μπορούμε να πούμε ότι διαπιστώνουμε την επανάληψη των ίδιων πανάρχαιων ψυχολογικών αντιδράσεων, καθώς και των κρίσεων επάνω στα φαινόμενα αυτά. Και αν το αξιοποιήσουμε, αλήθεια, αυτό μετράει.

Αυτές τις σκέψεις μού εγέννησε η επανέκδοση του βιβλίου της κυρίας Ναταλίας Μελά για τον σύζυγό της, τον Παύλο Μελά· η πρώτη έκδοση του έργου είχε γίνει στα 1926, ανώνυμα, δεν γνωρίζω σε πόσον αριθμό αντιτύπων, αλλά πάντως είναι καιρός που δεν εβρισκόταν πια στο εμπόριο. Το βιβλίο, καμωμένο βασικά από επιστολές, σημειώσεις και αναμνήσεις, καθώς και από άλλα τεκμήρια, είναι υποδειγματικό στα γράμματά μας, σε μία κατεύθυνση την οποία δεν έχουμε προσέξει όσο θα έπρεπε, των Life and Letters, για να την αναφέρωμε σύμφωνα με τα ωραία αγγλικά πρότυπά της. Ωστόσο, και επάνω από την σημαντικήν αυτήν αξία, η οποία επέβαλε την επανέκδοσή του, είναι, με τα κείμενα του Παύλου Μελά όσα παραθέτει, άφθονα, ένα μοναδικό μνημείο της ελληνικής ψυχής στις πιο ευλογημένες ώρες της: γενναίας, άδολης, τρυφερής χωρίς ευτέλεια, ευγενικής χωρίς έπαρση. Ίσως είναι η καλύτερη μαρτυρία την οποία διαθέτουμε για τον ελληνικό ψυχισμό στα κρίσιμα χρόνια που προηγούνται από το 1897 και το ακολουθούν· δεν εννοώ η πιο βολική μαρτυρία, η πιο συμφέρουσα, αλλά εκείνη που εκφράζει με τον ακριβέστερο τρόπο τον ιδιαίτερο παλμό των νέων της εποχής εκείνης.

Βιβλίο επίκαιρο· αυτό θα είχα να πω. Όχι μόνο με την επικαιρότητα την οποία δημιουργεί κάθε καλό βιβλίο, αλλά και για δύο άλλους ακόμη λόγους: ο ένας είναι ότι μας δίνει στο χέρι ένα μέτρο, ένα χρυσό καλάμι για να μετρούμε τους ανθρώπους αυτήν την ώρα, όπου ακριβώς έλειψαν τα παραδοσιακά μέτρα και αναζητούμε άλλα: ο σημερινός άνθρωπος μπορεί να αναγνωρίσει τον εαυτό του μέσα από αυτό το υψηλό ιδανικό που του προσφέρεται· και αυτό είναι ο άλλος λόγος, ότι, ξεπερνώντας κάθε επικαιρότητα, αγγίζει την ουσία του αναλλοίωτου ανθρώπου και συνεπώς πρέπει να έχει ανταπόκριση και με τον σημερινό αναγνώστη. Η επανέκδοση του έργου αποτελεί μια φρόνιμη πράξη, που θα ολοκληρωθεί αποτελεσματικά αν παρασχεθούν οι δυνατότητες να κυκλοφορήσει άφθονα και σε μεγάλα στρώματα· θα εμιλούσα ιδιαίτερα για το αναγνωστικό κοινό των νεωτέρων, αλλά σκέπτομαι ότι και αρκετοί πρεσβύτεροι είναι ενδεχόμενο να μην έτυχε να διαβάσουν το βιβλίο αυτό, που τους χρειάζεται τουλάχιστον όσο και στους νεώτερους σαν υπόμνηση, εμψύχωση, υπόσχεση. Τούτο δεν σημαίνει καθόλου ότι εύχομαι ή περιμένω την επάνοδο σε μορφές ζωής που δεν ανταποκρίνονται στις σημερινές πραγματικότητες· το ζήτημα είναι να πεισθούμε ότι κάποιες αξίες εξακολουθούν να ζουν μέσα μας, και κατόπιν να αναζητήσουμε τους τρόπους όσοι υπάρχουν για να τις καταστήσουμε και πάλι γόνιμες. Σε μια τέτοια προσπάθεια κατεξοχήν χρήσιμο νομίζω ένα βιβλίο σαν τον «Παύλο Μελά».

*Επιφυλλίδα του Κ. Θ. Δημαρά αφιερωμένη στον Παύλο Μελά. Είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Παρασκευή 16 Οκτωβρίου 1964.

Ο Κ. Θ. Δημαράς

Ο Παύλος Μελάς, ο μέγιστος των Μακεδονομάχων, γεννήθηκε στις 29 Μαρτίου 1870 και σκοτώθηκε στις 13 Οκτωβρίου 1904.

Το χαμό του Παύλου Μελά, του θρυλικού καπετάν Μίκη Ζέζα, θρήνησε σύμπας ο ελληνισμός.