Δημήτρης Γληνός: Πού έπρεπε να πάμε

Στις 22 Αυγούστου 1882 γεννήθηκε στη Σμύρνη ο Δημήτρης Γληνός, μια από τις κορυφαίες μορφές του κινήματος του δημοτικισμού και της ελληνικής διανόησης του 20ού αιώνα.

Ο Γληνός πέρασε δύσκολα παιδικά χρόνια, καθώς η οικογένειά του, ανδριώτικης καταγωγής, ζούσε σε κατάσταση πενίας.

Αφού ήλθε στην Αθήνα, ο Γληνός ενεγράφη στη Φιλοσοφική Σχολή, αλλά οι μεγάλες οικονομικές δυσκολίες τον ανάγκασαν να διακόψει δύο φορές τις φιλολογικές σπουδές του, για να εργαστεί ως δάσκαλος.

Υπήρξε αρχικά υπέρμαχος της καθαρεύουσας και οπαδός της περιβόητης Μεγάλης Ιδέας, αλλά σταδιακά πέρασε στο στρατόπεδο των δημοτικιστών.

Μετά την αποφοίτησή του από το Πανεπιστήμιο της Αθήνας, ο Γληνός νυμφεύτηκε την Άννα Χρόνη (1908) και αναχώρησε μαζί με εκείνη για μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία (Ιένα και ακολούθως Λιψία), χάρη στην οικονομική στήριξη του πεθερού του.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 10.10.1985, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Εκεί γνωρίστηκε με τον Γιώργο Σκληρό (Γεώργιο Κωνσταντινίδη) και τον Φώτο Πολίτη και ήλθε σε επαφή με τη σοσιαλιστική ιδεολογία.

Ακολούθως επέστρεψε στην Αθήνα (1911), όπου αποτέλεσε μαζί με τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη και τον Αλέξανδρο Δελμούζο ένα από τα κορυφαία στελέχη του Εκπαιδευτικού Ομίλου.

Ο Γληνός, που πρωτοστάτησε στην ίδρυση του Εκπαιδευτικού Συνδέσμου Λειτουργών Μέσης Εκπαιδεύσεως, ήταν τοποθετημένος στην αριστερή πτέρυγα του βενιζελισμού.

Σε συνεργασία με τους Τριανταφυλλίδη και Δελμούζο κατά κανόνα, ο Γληνός έδρασε από διοικητικές και μη θέσεις για την επίλυση του γλωσσικού ζητήματος και την αναμόρφωση της εκπαίδευσης σε όλες τις βαθμίδες της.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 15.1.1981, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το 1926, αφού συνειδητοποίησε ότι η δυνατότητα προώθησης και στερέωσης μιας ουσιαστικής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης μέσω των κρατικών μηχανισμών ήταν μηδαμινή, ο Γληνός αποφάσισε να απομακρυνθεί οριστικά από τα δημόσια αξιώματα.

Έχοντας πλέον περάσει σε μια περίοδο διαρκών αναζητήσεων και αμφισβήτησης του Βενιζέλου και της μοναρχίας, ο Γληνός οδηγήθηκε στη διαπίστωση πως το εκπαιδευτικό πρόβλημα της χώρας θα μπορούσε να επιλυθεί μόνο μέσα από την πάλη των τάξεων.

Από τα τέλη της δεκαετίας του ’20, και αφού προηγήθηκε η έκδοση του περιοδικού «Αναγέννηση», με το οποίο συνεργάστηκαν κατά καιρούς σημαντικοί διανοούμενοι, ο Γληνός στράφηκε σαφέστερα προς το μαρξισμό και προσέγγισε σταδιακά το ΚΚΕ.

Σε αυτό το πλαίσιο, συνεργάστηκε με το περιοδικό «Νέοι Πρωτοπόροι», καθώς και με την εφημερίδα του κόμματος, τον «Ριζοσπάστη».

Το καλοκαίρι του 1934 ο Γληνός επισκέφθηκε μαζί με τον Κώστα Βάρναλη τη Σοβιετική Ένωση, κι αυτό ήταν ένα ταξίδι που έμελλε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στις μετέπειτα επιλογές του.

Το 1935 ο Γληνός εξορίστηκε από το δικτατορικό καθεστώς του Κονδύλη και τον Ιανουάριο του 1936 εξελέγη βουλευτής του Παλλαϊκού Μετώπου.

Στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια της μεταξικής δικτατορίας, φυλακίστηκε και εκτοπίστηκε εκ νέου, αλλά παράλληλα γνώρισε και την πιο γόνιμη από συγγραφικής απόψεως περίοδο της ζωής του.

Επί Κατοχής ο Γληνός συνελήφθη από τους Ιταλούς και πρωταγωνίστησε στις διεργασίες για την ίδρυση του ΕΑΜ, συντάσσοντας το ιδεολογικο-πολιτικό μανιφέστο «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ».

Στις 26 Δεκεμβρίου 1943, κι ενώ ετοιμαζόταν να μεταβεί στα βουνά της Ελεύθερης Ελλάδας, προκειμένου να αναλάβει ηγετικά καθήκοντα, ο Γληνός, μέλος του Πολιτικού Γραφείου της ΚΕ του ΚΚΕ, έφυγε από τη ζωή.

Στο φύλλο των «Νέων» που είχε κυκλοφορήσει το Σάββατο 16 Ιουλίου 1983 υπήρχε ένα δημοσίευμα αφιερωμένο στον Δημήτρη Γληνό. Συντάκτης του εν λόγω άρθρου, που έφερε τον τίτλο «Από το Μιστριώτη στο Λένιν», ήταν ο Κώστας Σταματίου (1929-1991), διακεκριμένος δημοσιογράφος, λογοτεχνικός κριτικός και μεταφραστής.

«ΤA NEA», 16.7.1983, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Από το κείμενο του Σταματίου προέρχονται τα ακόλουθα αποσπάσματα:

Στην αρχή ο Σμυρνιός φοιτητής είναι καθαρευουσιάνος, συντηρητικός. Στα περίφημα «Ευαγγελιακά» του 1901 —πρώτη απόπειρα μετάφρασης των Ευαγγελίων— θα πάρει το μέρος του γλωσσαμύντορα Μιστριώτη και των μαγκουροφόρων του! Σύντομα, όμως, θ’ ανακαλύψει το ρεύμα που γέννησε το περίφημο «Ταξίδι» του Ψυχάρη και θα αρχίσει την αντίστροφη πορεία, που θα τον οδηγήσει στο μαχητικό δημοτικισμό πρώτα (γύρω στα 1904), στον αγώνα για την αναθεώρηση του εκπαιδευτικού συστήματος ύστερα (1906-1908), στη συνάντηση με το μαρξισμό τέλος (1908-1910), που θα σημαδέψει όλη την υπόλοιπη ζωή του.

[…]

Η «τριανδρία» Γληνού – Δελμούζου – Τριανταφυλλίδη επί δύο δεκαετίες περίπου θα χρησιμοποιείται από το Βενιζέλο για να ετοιμάζει μεταρρυθμίσεις και θα καταδιώκεται από τους αντιπάλους του —όταν θριαμβεύουν εκλογικά ή αναρριχώνται στην εξουσία με πραξικοπήματα— που θα καταργούν και αυτούς και τις μεταρρυθμίσεις τους!

Ειδικά το Γληνό, από το 1916 θ’ αρχίσει το πεφωτισμένο Ελληνικό Κράτος να τον καταδικάζει επί… εσχάτη προδοσία! Είναι η μοίρα όλων των αληθινών αναμορφωτών σ’ αυτόν τον τόπο…

Το 1922 τον τσακίζει. Όχι μονάχα χάνει τη γενέτειρά του, αλλά και βρίσκεται στην Αθήνα μ’ ένα σμάρι δυστυχισμένους που μόλις ξέφυγαν τη σφαγή.

[…]

Παρόλα αυτά, με την Επανάσταση των Πλαστήρα – Γονατά, ξαναπαίρνει στο υπουργείο Παιδείας το νήμα της Μεταρρύθμισης εκεί που το είχε αφήσει αποχωρώντας το 1920. Πώς, όμως, θα γίνει η Μεταρρύθμιση χωρίς στελέχη νέας νοοτροπίας; Ιδρύει, λοιπόν, το Μαράσλειο Διδασκαλείο (1923) και την Παιδαγωγική Ακαδημία (1924). Στην τελευταία, που διευθύνει ο ίδιος, θα διδαχτεί για πρώτη φορά στην Ελλάδα το μάθημα της Κοινωνιολογίας! Πότε; Μόλις το 1925. Κι ύστερα απορούμε για τη γενικευμένη μορφωτική μας καθυστέρηση…

Το ξέρετε πως και τον Οργανισμό του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, που πήγε να ξεσκουριάσει κάπως το Μεσοπόλεμο την αρτηριοσκληρωμένη διδασκαλία τού Αθήνησι, ο Γληνός τον έφτιαξε; Και μάλιστα, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου τού πρότεινε να γίνει πρύτανης της Θεσσαλονίκης για δέκα (αριθ. 10) χρόνια! Αρνήθηκε. «Δεν τον χωρούσε», αφού προφανώς δε θα μπορούσε να διδάξει μαρξισμό…

Τώρα, πώς γίνεται ο Γληνός κομμουνισμένος; Στην αρχή, κατά το 1925 με το 1927, μετά την κρίση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» που οδήγησε στη διάσπαση, ο σοσιαλιστής Γληνός δεν τα πήγαινε καθόλου καλά με τους κομμουνιστές εκπαιδευτικούς και, κατά προέκταση, με την καθοδήγηση του Κ.Κ. Ήταν κι η περίοδος βαθύτατης κρίσης ηγεσίας του Κόμματος, που ανάγκασε την Τρίτη Διεθνή να επέμβει ανοικτά και ν’ αντικαταστήσει τους παλιούς (που τρωγόντουσαν σαν τα σκυλιά) με το Ζαχαριάδη.

Χωρίς ν’ ανήκει τυπικά στο Κόμμα, ο Γληνός αρχίζει από το 1932 να συνεργάζεται ταχτικά στο «Ριζοσπάστη» και στο θεωρητικό – λογοτεχνικό περιοδικό του Κ.Κ. «Νέοι Πρωτοπόροι». Έχοντας πια διαγράψει την τροχιά του «από το Μιστριώτη στο Λένιν» —όπως λέει κι ο ίδιος—, δηλωμένος λενινιστής, θα πρωτοστατήσει στην πολεμική με τον Κωστάκη τον Τσάτσο και το Γιώργο Θεοτοκά, στυλοβάτες τότε και πρωτοπαλίκαρα του αστικού «φιλελευθερισμού». Το 1934 θα διαβεί οριστικά το Ρουβίκωνα: καλεσμένος με το Βάρναλη στο Α’ συνέδριο των Σοβιετικών συγγραφέων (που πατρονάρει ολόψυχα ο Στάλιν), ο Γληνός θα επιστρέψει από τη Ρωσία μαγεμένος και θα γράψει τις «ενθουσιαστικές εκτιμήσεις του» στην εφημερίδα «Νέος Κόσμος» σε… 84 συνέχειες!

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 10.10.1985, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το ’36 θα βγει βουλευτής του Κ.Κ. Για λίγο. Ο Μεταξάς θα τον στείλει αυθημερόν, 4η Αυγούστου, στην Ανάφη. Εξόριστος, μετά φυλακισμένος στην Ακροναυπλία, θα ξεφύγει —λέει ο ίδιος— από την «πνευματική χειρωναξία»: χρόνια έγραφε εγκυκλοπαίδειες και λεξικά για ένα κομμάτι ψωμί! Θα γράψει. Θα μεταφράσει αρχαίους. Θα συμμεριστεί τις κακουχίες των πολιτικών κρατουμένων, αλλά και, όπως εκείνοι, θ’ αρρωστήσει. Έξω, για λόγους υγείας, θα ξαναπάρει επαφή με το Κόμμα μόλις μπορέσει (είναι κι ο Μανιαδάκης που έχει κάνει την Κεντρική Επιτροπή… ντούμπλεξ και δεν ξέρεις ποιο Μαρξ να πιστέψεις…). Θα ξαναπιαστεί — από τους Ιταλούς πια.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 15.1.1981, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Πάλι έξω, στο χείλος του θανάτου, θα γράψει το περίφημο μανιφέστο του ΕΑΜ: «Τι είναι και τι θέλει το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο».

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 10.10.1985, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στη σαφήνεια και στη μεστότητα αυτού του κειμένου ασφαλώς πολλά οφείλει η αντιστασιακή έκρηξη. Ο κόσμος ήξερε για τι στρατευόταν, για τι πολεμούσε, για τι πέθαινε. Ο ίδιος πέθανε το ’43 στου «Σμπαρούνη», ενώ είχε αρχίσει να γράφει ένα νέο βιβλίο, για χρήση άμεσα μεταπελευθερωτική: «Τα σημερινά προβλήματα του Ελληνισμού». Θα ήταν η «νέα οπτική», 30 χρόνια περίπου μετά από τη σχεδόν ομώνυμη πρώτη κοινωνιολογική ανάλυση του Αιγυπτιώτη γιατρού Γ. Σκληρού. Πού έπρεπε να πάμε.