Θέματα κυριαρχίας στο Αιγαίο αποτελούν στις τελευταίες δεκαετίες ένα μόνιμο πρόβλημα της εξωτερικής μας πολιτικής. Πρόβλημα βασικά πολιτικό, που εμφανίζεται όμως υπό διάφορες νομικές μορφές ή παραμορφώσεις.

Δεν πρόκειται να αποπειραθώ εδώ να κάνω μια νομική ανάλυση των θεμάτων αυτών. Αρκεί να διευκρινισθεί προκαταρκτικά ότι η λέξη «κυριαρχία» στο πλαίσιο αυτού του άρθρου χρησιμοποιείται όχι μόνο με την αυστηρή νομική, αλλά με κάπως ευρύτερη έννοια. Με την αυστηρή έννοια η κυριαρχία ενός κράτους πάνω στο χερσαίο χώρο του εδάφους του, ηπειρωτικό ή νησιωτικό, είναι πιο εκτεταμένη και απόλυτη από την αντίστοιχη εξουσία που το κράτος έχει στη θαλάσσια ζώνη που περιβάλλει το έδαφός του, γνωστή ως «αιγιαλίτιδα ζώνη» ή «χωρικά ύδατα», καθώς και τη στήλη αέρος που εκτείνεται πάνω από το χερσαίο έδαφος και την αιγιαλίτιδα ζώνη και που είναι γνωστή ως «εθνικός εναέριος χώρος», γιατί σ’ αυτές τις ζώνες ισχύουν ορισμένοι περιορισμοί της κυριαρχίας. Αλλά εκτός αυτού εξουσία με δικαιώματα και υποχρεώσεις των κρατών υπάρχει και έξω από αυτούς τους χώρους, και συγκεκριμένα στα διεθνή ύδατα και στον διεθνή εναέριο χώρο, καθώς επίσης και στον βυθό και το υπέδαφος της θάλασσας, δηλαδή την υφαλοκρηπίδα. Το πλέγμα των κυριαρχικών, των οιονεί κυριαρχικών και των λοιπών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων ενός κράτους, σε έναν χώρο μάλιστα αρχιπελαγικό, όπως είναι το Αιγαίο, είναι πολύμορφο και δεν σηκώνει την υπεραπλούστευση, που συχνά είναι παραπειστική. Θέλω μάλλον να επικεντρωθώ σε τρία σημεία.


Το πρώτο αφορά την ιστορική πορεία των προβλημάτων που έχουμε με την Τουρκία στο Αιγαίο σε συνδυασμό με την αντίληψη που η πορεία αυτή έχει δημιουργήσει στην απέναντι όχθη. Η ελληνική κυριαρχία στον χώρο αυτόν διευρύνθηκε σε τρεις φάσεις.

Πρώτα ήρθε η απελευθέρωση των νησιών του κεντρικού Αιγαίου με τη δημιουργία του ελευθέρου ελληνικού κράτους. Ακολούθησε η απελευθέρωση των νησιών του βόρειου και του ανατολικού Αιγαίου και της Κρήτης. Και τέλος, η απελευθέρωση της Δωδεκανήσου. Είναι μια σταδιακή εξέλιξη, που εκτείνεται σε περισσότερο από έναν αιώνα. Σ’ αυτή την πορεία όμως παρεμβάλλεται η περίοδος 1919-1922, όταν η Τουρκία είδε να απωθείται όχι μόνο από τα νησιά, αλλά από όλη την ακτή του Αιγαίου (σημειωτέον, όχι μόνο από τους Έλληνες), ενώ επικρέμαται και ταυτόχρονη απειλή ολοκληρωτικού διαμελισμού της χώρας. Η περίοδος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έδωσε το ερέθισμα στην Τουρκία να αποβλέψει σε επάνοδο στον αιγαιακό χώρο πέρα από τις ηπειρωτικές της ακτές, και γι’ αυτό διαπραγματεύθηκε ζητώντας ανταλλάγματα στο Αιγαίο και με τις δύο εμπόλεμες πλευρές, χωρίς όμως αποτέλεσμα, αφού ούτε η μία ούτε η άλλη πλευρά χρειάστηκαν τελικά τη συμμαχία της Τουρκίας. Η κοινή απειλή που μετά το τέλος του πολέμου αισθάνονταν τόσο η Τουρκία όσο και η Ελλάδα από τη γειτνίαση με τον σοβιετικό χώρο οδήγησε σε μια σύντομη περίοδο ηρεμίας και φιλικών σχέσεων. Περίοδος που κράτησε μόνο λίγα χρόνια, μέχρις ότου ανακινήθηκε το Κυπριακό, ήδη από το 1950 με το ενωτικό δημοψήφισμα στην Κύπρο και έντονα πια από το 1953, όταν η Ελληνική Κυβέρνηση υιοθέτησε το δίκαιο θαλάσσης του οποίου την ισχύ επικαλούμεθα.


Ένα τρίτο στοιχείο είναι ότι το σημερινό δίκαιο της θαλάσσης μάς δίνει μεν το δικαίωμα να επεκτείνουμε τα χωρικά μας ύδατα σε 12 ν.μ., μέχρις εκεί τουλάχιστον που θα συναντώνται με τα αντίστοιχα τουρκικά. Μας δίνει το δικαίωμα, δεν μας υποχρεώνει.

Μπορούμε, εάν θέλουμε, να ορίσουμε π.χ. εύρος χωρικών υδάτων στα ηπειρωτικά διαφορετικό από το εύρος γύρω από τα νησιά. Πάντως να έχουμε υπ’ όψιν ότι η μετατροπή τμήματος των διεθνών υδάτων στο Αιγαίο σε εθνικά ύδατα ενδέχεται να επιφέρει ορισμένα προβλήματα όχι πια μόνο με την Τουρκία, αλλά με όλους τους διεθνείς χρήστες του Αιγαίου λόγω δημιουργίας διεθνών στενών, όπου ισχύουν άλλοι κανόνες ναυτιλίας.

Τέταρτο στοιχείο είναι η αβεβαιότης αν η υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου, δηλαδή ο βυθός και το υπέδαφός του πέρα από τα χωρικά ύδατα, κρύβει πράγματι τους πετρελαϊκούς θησαυρούς που είχαν διατυμπανισθεί πριν από μερικές δεκαετίες, ιδίως από τους Τούρκους. Όπως λένε μερικοί ειδήμονες, έχει ίσως μόνο μερικά πενιχρά αποθέματα, και αυτά κακής ποιότητας. Γι’ αυτό η σημασία ελέγχου της υφαλοκρηπίδας έχει ελάχιστη οικονομική σημασία. Για την ελληνική πλευρά όμως έχει μεγάλη σημασία να μην βρεθούν μια μέρα τα νησιά μας εγκλωβισμένα σε τουρκική υφαλοκρηπίδα.


Πέμπτο στοιχείο τέλος είναι το θέμα της αποστρατιωτικοποίησης των νησιών. Εκεί τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα. Γιατί το καθεστώς της αποστρατιωτικοποίησης είχε θεσπισθεί με τρεις διαφορετικές ρυθμίσεις. Και για μεν τη Λήμνο και τη Σαμοθράκη εμείς βασίμως ισχυριζόμαστε πως το καθεστώς αυτό έχει λήξει αφ’ ης στιγμής έληξε η αποστρατιωτικοποίηση των τουρκικών Στενών με τη Συνθήκη του Μοντρέ το 1936. Για τα λοιπά παραμεθόρια νησιά υπάρχουν οι Συνθήκες της Λωζάννης του 1923 και των Παρισίων (Συνθήκη Ειρήνης με την Ιταλία) του 1947, που επιβάλλουν πράγματι αποστρατιωτικοποίηση. Η Ελλάς όμως διατηρεί στα νησιά από την κρίση του 1974 και πέρα στρατιωτικές δυνάμεις. Ερωτάται αν αυτό αποτελεί παραβίαση του διεθνούς δικαίου. Σ’ αυτό το θέμα υπάρχει μια γενική πεποίθηση και αποφασιστικότητα όλων μας ότι δεν μπορεί να γίνει καν λόγος για επάνοδο σε καθεστώς αποστρατιωτικοποίησης.

Αυτό είναι ένα καθεστώς που είχε επιβληθεί αρχικά μετά τη Μικρασιατική Εκστρατεία και απέβλεπε να αποτρέψει τυχόν νέα μελλοντική επιθετική ενέργεια της Ελλάδος κατά του τουρκικού εδάφους. Πράγμα που σήμερα κανείς δεν διανοείται, ενώ αντίθετα από τη δική μας πλευρά έχουμε ζωντανή μπροστά μας την τουρκική εισβολή και κατοχή στην Κύπρο. Ξέρουμε τις πολύ μεγαλύτερες στρατιωτικές δυνατότητες της Τουρκίας, συμπεριλαμβανομένου του αποβατικού της στόλου. Γνωρίζουμε την πλεονεκτική στρατηγική θέση ενός ηπειρωτικού χώρου έναντι ενός νησιωτικού. Ζούμε καθημερινά ακόμη παραβιάσεις του εθνικού εναερίου χώρου από την Τουρκική Αεροπορία. Ακούμε από την άλλη όχθη διεκδικήσεις εδαφικές, αλλά και «απειλή πολέμου». Υπ’ αυτές τις συνθήκες δεν είναι νοητή οποιαδήποτε χαλάρωση των μέτρων προστασίας των νησιών.


Μπορεί να πρέπει να ξανασκεφθούμε ίσως άλλα θέματα, όπως η αναντιστοιχία μεταξύ εθνικού εναερίου χώρου και χωρικών υδάτων ή το θέμα της επεκτάσεως ή όχι των χωρικών υδάτων. Για αποστρατιωτικοποίηση των νησιών στο προβλεπτό μέλλον τουλάχιστον δεν μπορεί να γίνεται λόγος.

*Απόσπασμα από κείμενο του πρέσβεως ε.τ. Βύρωνος Θεοδωρόπουλου, που έφερε τον τίτλο «Θέματα κυριαρχίας στο Αιγαίο» και είχε δημοσιευτεί στη «Διακλαδική Επιθεώρηση» (περιοδικό της Ανωτάτης Διακλαδικής Σχολής Πολέμου) τον Απρίλιο του 2005 (τεύχος 3).

Ο διακεκριμένος διπλωμάτης Βύρων Θεοδωρόπουλος, μύστης των ελληνοτουρκικών ζητημάτων και του ευρωπαϊκού προσανατολισμού της χώρας (με σημαντική συμβολή στην ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ), απεβίωσε στις 25 Φεβρουαρίου 2010, πλήρης ημερών.


Ο Θεοδωρόπουλος διακρίθηκε όσο ελάχιστοι για την άρτια επιστημονική του κατάρτιση, τον εξωστρεφή πατριωτισμό του και την πολυπρισματική θεώρηση της εξωτερικής πολιτικής.

Ειδήσεις Σήμερα: