Γιατί να υπάρχει ορχήστρα σε αυτό το κολαστήριο; Στο φως οι χαμένες παρτιτούρες του ‘Αουσβιτς

210 μουσικές παρτιτούρες από το Άουσβιτς είναι τα ηχητικά ντοκουμέντα μιας μαύρης ιστορίας. Οκτώ χρόνια πριν, ο βρετανός συνθέτης και μαέστρος Λίο Γκέγιερ έκανε ένα ταξίδι που θα του άλλαζε τη ζωή. Ο Γκέγιερ επισκέφτηκε το Άουσβιτς-Μπίρκεναου, το διαβόητο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Εκεί ανακάλυψε 210 μουσικές παρτιτούρες τις οποίες χρησιμοποιούσαν οι ορχήστρες των κρατουμένων για να διασκεδάζουν τους Ναζί ή για να καλύπτουν με τις μουσικές τους τους εφιαλτικούς θορύβους των εκτελέσων και των ουρλιαχτών των θυμάτων στους θαλάμους αερίων.

Η ανακάλυψη του τον συγκλόνισε. Ο Γκάγιερ, μετά από συνομιλία του με τον αρχειοφύλακα στο στρατόπεδο συγκέντρωσης ήρθε αντιμέτωπος με τα ευρήματα μιας χαμένης στο χρόνο ιστορίας, θαμμένης στο καταραμένο στρατόπεδο των εγκλημάτων.

«Ήταν στην πραγματικότητα ένα ατύχημα», λέει ο μουσικός και συνθέτης στον The Guardian.

«Moυ είπε, εντελώς αυθόρμητα, ότι υπήρχαν παρτιτούρες κάπου θαμμένες στα βάθη του αρχείου». Ο Γκάγιερ γνώριζε για τις ορχήστρες του στρατοπέδου συγκέντρωσης του Άουσβιτς, «όπως και οι περισσότεροι κλασικοί μουσικοί».

Αλλά δεν είχε ιδέα ότι υπήρχαν παρτιτούρες και χειρόγραφα που δεν είχαν καταστραφεί από τους Ναζί λίγο πριν την επέλαση του Κόκκινου Στρατού.

Η πλειονότητα των ντοκουμέντων καταστράφηκε και ο Γκάγιερ, όπως και όλοι πριν από αυτόν, υπέθετε ότι αυτό θα ίσχυε και για τις μουσικές του κολαστηρίου.

Αρκετές παρτιτούρες ήρθαν στο φως. Καμία, ωστόσο, δεν ήταν πλήρης.

@Facebook/Leo Geyer

Ο αρχειονόμος δεν πίστευε ότι ο Γκάγιερ θα ενδιαφερόταν για όλα αυτά τα μουσικά ντοκουμένα λόγω της κακής κατάστασής τους.

Βέβαια συνέβη ακριβώς το αντίθετο. Μετά από χρόνια μελέτης και αναζήτησης – «Ήμουν ντετέκτιβ της μουσικής» λέει για την έρευνα του που έγινε και το θέμα της διδακτορικής του έρευνα – ο Γκάγιερ παρουσιάζει τα ευρήματα του στο ωριαίο ντοκιμαντέρ Η Χαμένη Μουσική Του Άουσβιτς (The Lost Music of Auschwitz) που κάνει πρεμιέρα στη βρετανική τηλεόραση για την 80η επέτειο από την απελευθέρωση του στρατοπέδου.

Τα τελευταία οκτώ χρόνια, ο Γκάγιερ έχει αφιερώσει τη ζωή του στην αποκρυπτογράφηση των συνθέσεων στις εν μέρει κατεστρεμμένες παρτιτούρες  ώστε να μπορεί να αποκαταστήσει τη μουσική και να αναδημιουργήσει τα έργα που δημιουργήθηκαν και παίχτηκαν στο στρατόπεδο.

Το γεγονός ότι η μουσική, ιδιαίτερα η κλασική, ερμηνεύτηκε και γράφτηκε σε τέτοιες συνθήκες μπορεί να φαίνεται περίεργο στους περισσότερους.

«Σε κάνει να αναρωτιέσαι, γιατί υπήρχε μια ορχήστρα σε αυτή την κόλαση της Γης;» λέει ο Γκάγιερ.

Η απάντηση είναι εξουθενωτικά σκληρή. Όπως λέει ο Γκάγιερ οι Ναζί είχαν εργαλειοποιήσει τη δύναμη της μουσικής ενσωματώνοντάς την στις πρακτικές τους στο στρατόπεδο θανάτου.

Οι Ναζί έδωσαν εντολή για έξι ορχήστρες με μουσικούς κρατούμενους του Άουσβιτς που είχαν λίγο καλύτερο φαγητό και ζούσαν χωριστά από όλους τους άλλους για τις υπηρεσίες τους.

Μια από τις ορχήστρες του Άουσβιτς παίζει κατά τη διάρκεια του πολέμου. Φωτογραφία @Auschwitz-Birkenau State Museum (Κρατικό Μουσείο Άουσβιτς-Μπίρκεναου)

Οι ορχήστρες έπαιζαν όταν έφταναν τα βαγόνια με τους μελλοθάνατους. «Η συμφωνική ορχήστρα έπαιζε… Ποτέ δεν άκουσα μια τόσο όμορφη μελωδία», λέει ο επιζών του Ολοκαυτώματος, Γιολάν Φρανκ, σε μια συνέντευξη το 1997. «Τόσο όμορφη μουσική… Δεν σου πάει το μυαλό σε κάτι κακό».

Άλλος μάρτυρας είπε ότι οι κρατούμενοι περνούσαν μπροστά από την ορχήστρα κατά την επιστροφή τους από την καταναγκαστική εργασία και πώς οι μουσικοί ήταν αναγκασμένοι να βλέπουν όλους όσοι είχαν εκτελεστεί ή λιντσαριστεί μέχρι θανάτου για να παραδειγματιστούν.

Ο Λίαν Γκρίμαν θυμάται, σε μια συνέντευξη του 1995 ότι «Όταν ακούγαμε μουσική ξέραμε ότι θα ξαναδουλέψουμε. Αυτό που δεν γνωρίζαμε ήταν αν θα επιστρέφαμε πίσω».

Οι μουσικοί είχαν αναλάβει επίσης να διασκεδάζουν τους φρουρούς των SS. Το Nie War Musik So Schön του Nino Casiroli ήταν ένα κομμάτι πολύ δημοφιλές ανάμεσα στους δολοφόνους του Τρίτου Ράιχ.

«Οι άνδρες των SS κάθονταν εκεί μέσα στην άνεση, έπιναν μπύρες», είπε η Ora Markstein σε συνέντευξη το 1995. «Και στεκόμουν εκεί και σκέφτηκα από μέσα μου, όσο ο ήλιος έλαμπε: Πού είμαι; Τι συμβαίνει; Πού είναι ο θεός;»

O Γκάγιερ και η ορχήστρα του στα γυρίσματα του The Lost Music of Auschwitz. Photo @Sky Arts

Όμως η μουσική είχε ακόμη ένα ρόλο. Να εμψυχώσει τους κρατούμενους, στα κρυφά. Οι μουσικοί δημιουργούσαν τραγούδια και μελωδίες με ανατρεπτικά μηνύματα ως μέσο εξέγερσης, με θρήνο και κάλεσμα σε αντίσταση στους φρουρούς του θανάτου.

Για τον Γκέγιερ οι παρτιτούρες και οι ιστορίες που τις συνοδεύουν είναι υπενθύμιση ότι ακόμη και μέσα στη φρίκη του Άουσβιτς υπήρχαν αχτίδες ελπίδας.

Πριν από περίπου 80 χρόνια, οι μουσικοί του Αουσβιτς που συμμετείχαν στις ορχήστρες του στρατοπέδου είχαν παίξει αυτές τις παρτιτούρες.

Βαθιά συνυφασμένη με τη φρίκη του Ολοκαυτώματος, οι Ναζί χρησιμοποίησαν τις τέχνες «ως μέρος της δολοφονικής μηχανής που είχαν στήσει» είχε πει ο βρετανός μουσικός δημοσιογράφος Νόρμαν Λέμπρεχτ στη Deutsche Welle.

«Οι Εβραίοι που κρατούνταν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης δεν ήταν σε θέση να τεκμηριώσουν τι τους συνέβαινε με συμβατικά μέσα. Ηταν αδύνατο να γράψουν ή να φωτογραφίσουν, έτσι στράφηκαν σε μια μακρά πολιτιστική παράδοση, αυτή της αφήγησης των ιστοριών τους μέσω τραγουδιών και μουσικής» εξήγησε η ιστορικός Σίρλι Γκίλμπερτ. «Μακριά από τα μάτια των αξιωματικών των SS, οι Εβραίοι δημιούργησαν κρυφά τη δική τους μουσική, ως μέσο για να αντεπεξέλθουν, να επιβιώσουν και να τεκμηριώσουν».

Μιλώντας για την πρωτοβουλία του στην Washington Post to 2023, o Γκέγιερ είπε ότι το κομμάτι που τον ενέπνευσε περισσότερο να ξεκινήσει το έργο του ήταν το «Μάταιες Τύψεις», ένα παράδειγμα της μυστικής μουσικής που οι κρατούμενοι έφτιαχναν για τον εαυτό τους.

Αν και ημιτελής σύνθεση, το κομάτι ακούστηκε στα αυτιά του ως μια συμφωνία θλίψης που προσπαθούσε να διηγηθεί ιστορίες ζωών που είχαν διακοπεί βίαια.

Η παρτιτούρα, ανυπόγραφη, τον πείσμωσε. «Οταν την είδα, ένιωσα ότι ήταν καθήκον μου να την ολοκληρώσω. Δεν είμαι Εβραίος, Ρομά, Πολωνός, Ρώσος ή ανάπηρος, ούτε κατάγομαι από κάποιο άτομο που βρέθηκε στο Αουσβιτς, αλλά στέκομαι δίπλα σε αυτούς που διώκονται απλώς επειδή είναι αυτό που είναι. Και ελπίζω να ζήσω σε έναν κόσμο όπου κανένα τέτοιο κακό δεν θα μπορούσε να ξανασυμβεί».

Ο Γκέγιερ και η ορχήστρα του παρουσίασε τις χαμένες μουσικές του Άουσβιτς σε επετειακή συναλία για τα 10 χρόνια της Constella Music, της μουσικής εταιρείας του, το 2023.

«Η μουσική είναι απίστευτα ισχυρή και μας δίνει τη δυνατότητα να ασχοληθούμε με το Ολοκαύτωμα με έναν νέο και διαφορετικό τρόπο» είπε ο Γκέγιερ.

«Δυστυχώς, στην εποχή που ζούμε, η σημασία της μνήμης του Ολοκαυτώματος είναι πιο ουσιαστική από ποτέ».

Ο Γκέγιερ ανακάλυψε 210 παρτιτούρες στο μεγαλύτερο ναζιστικό στρατόπεδο θανάτου έχασαν τη ζωή τους περίπου 1,1 εκατομμύρια άνθρωποι.

Σε πρόσφατη έρευνα της Τhe Guardian το ένα τρίτο των νέων στη Βρετανία δεν γνώριζαν τι σημαίνει Άουσβιτς ούτε μπορούσαν να ονοματίσουν κάποιο άλλο στρατόπεδο συγκέντρωσης.