Προοπτική διερεύνηση των μεταβολών στην εκπαίδευση: η επίδραση των ψηφιακών τεχνολογιών

Η διαρκώς αυξανόμενη διαθεσιμότητα νέων εφαρμογών των λεγόμενων ψηφιακών τεχνολογιών αυξάνει με εντυπωσιακούς ρυθμούς και τη διαθεσιμότητα εκπαιδευτικών πόρων, προγραμμάτων και ευκαιριών μάθησης, ιδιαίτερα μέσω του διαδικτύου. Ο αυξανόμενος όγκος της διαθέσιμης εκπαιδευτικής πληροφορίας καθιστά ολοένα και περισσότερο αναγκαία τη συνεχή προσπάθεια των εκπαιδευόμενων, αλλά και των διαμεσολαβούντων εκπαιδευτών, να βελτιώνουν διαρκώς την αναλυτική, αξιολογική και συνθετική τους ικανότητα, αναπτύσσοντας ατομικές ή και ομαδικές «στρατηγικές» μάθησης.

Τα νέα, όμως, δεν είναι τόσο άσχημα. Οι σύγχρονες τεχνολογικές δυνατότητες προσφέρουν πλέον εκείνα τα «εργαλεία» που καθιστούν τον κάθε αναγνώστη ταυτόχρονα και δημιουργό και τον κάθε εκπαιδευόμενο ταυτόχρονα και εκπαιδευτή, ενδυναμώνοντας το ρόλο του ατόμου στη σύγχρονη κοινωνία της γνώσης (π.χ. διαμοιρασμός περιεχομένου μέσω κοινωνικών δικτύων, diggs, κ.λπ.). Το Web 2.0 αποτελεί το παρόν. Και έρχεται το Web 3.0, το οποίο θα επαναπροσδιορίσει την έννοια της εκπαίδευσης τα προσεχή χρόνια, αξιοποιώντας ταυτόχρονα εντατικά το σημασιολογικό ιστό (Semantic Web), προσφέροντας μάθηση που ταιριάζει στον καθένα μας, ενώ μεγιστοποιεί τα οφέλη από τη συνεργασία σε κοινότητες (ιδού, λοιπόν, η συνεργατική μάθηση!).

Πιο συγκεκριμένα, εκτιμούμε ότι οι επιδράσεις από τις τεχνολογικές αυτές εξελίξεις στον τρόπο που μαθαίνουμε και οργανώνουμε την εκπαίδευσή μας, διεθνώς και στην Ελλάδα, χαρακτηρίζονται από τα παρακάτω:

1. Η ολοένα αυξανόμενη διαθεσιμότητα μαθησιακών πόρων, που συνεισφέρουν στην εκπαίδευση και την προσωπική ανάπτυξη, προκαλεί μια συστημική μεταβολή διαδικασιών και ρόλων στα εκπαιδευτικά πράγματα. Οι συμμετέχοντες αποκτούν πρόσβαση μέσω μιας ποικιλίας «έξυπνων» συσκευών, εκτός των παραδοσιακών «βιβλιοθηκών» και «καταλόγων αναφοράς» του επίσημου (και ex ante έγκυρου) εκπαιδευτικού συστήματος. Έτσι, αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα η – έγκαιρη – ανάπτυξη δεξιοτήτων αξιοποίησης των ψηφιακών μέσων (digital/media literacy). Και παράλληλα, αποκτούν διαρκώς μεγαλύτερη σημασία οι άτυπες μορφές μάθησης (informal learning), αυτοδύναμα ή και συμπληρωματικά με την τυπική εκπαίδευση (formal learning). Ο καθένας μας, πλέον, θα μπορεί εύκολα να επιλέγει, να συνθέτει και να διαχειρίζεται την προσωπική του επαγγελματική ανάπτυξη, μέσω εξατομικευμένων μαθησιακών δικτύων (personalized learning networks), υποστηριζόμενος από την τεχνολογία, όποτε και σε ό,τι έχει ανάγκη.

Οι πολίτες του 21^ου αιώνα αναμένεται να μπορούν να δουλεύουν, να μαθαίνουν και να μελετούν από οπουδήποτε και οποτεδήποτε το επιθυμούν, σε μικτές μορφές πρόσβασης στη γνώση και στην επικοινωνία. Σε αυτό συμβάλλει καταλυτικά η ανάπτυξη της ευρυζωνικότητας και των δικτύων, των «έξυπνων» συσκευών (κινητά τηλέφωνα, υπολογιστές-ταμπλέτες), της πανταχόθεν πρόσβασης στο διαδίκτυο, κ.λπ.

Η αύξουσα διαθεσιμότητα των «περιβαλλόντων» (λύσεων) προσωπικής και εξατομικευμένης μάθησης (personal learning environments), μέσω των κοινοτήτων συνεργασίας στα κοινωνικά δίκτυα, αναμένεται να έχει σοβαρή επίδραση στη μάθηση, με τη σταδιακή εξέλιξη των κοινωνικών δικτύων προς θεματικές επεκτάσεις τους, μία από τις οποίες αναμένεται να εστιάζει στην προσωπική ανάπτυξη («μάθηση δια βίου»).

2. Παράλληλα με την «εξατομικευμένη» μάθηση, που θα προσφέρει λύσεις εκπαίδευσης κοντά στις εκάστοτε ανάγκες του εκπαιδευόμενου (πολίτη), αναμένεται να αναπτυχθούν με ταχύ ρυθμό οι μαθησιακές κοινότητες (learning communities), τόσο σε τοπικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Η τάση αυτή πρόκειται να υποστηριχθεί εκ των πραγμάτων και από τη σταδιακή δραστηριοποίηση «ψηφιακών κέντρων μάθησης» (digital learning centers), τα οποία θα προκύψουν ως αποτέλεσμα επισημείωσης και συγκείμενης «συσσώρευσης» ψηφιακού υλικού, με επιστημονικό-πολιτιστικό περιεχόμενο, που διατηρείται σε ψηφιακά αποθετήρια πολιτιστικών, επιστημονικών και άλλων φορέων.

3. Στο ευρύτερο «υπόδειγμα» («σενάριο») των μεταβολών και των επιπτώσεων στην εκπαίδευση, καταλυτική επίδραση εκτιμάται ότι θα ασκήσουν οι τεχνολογίες και οι εφαρμογές που βασίζονται στην έννοια του «σύννεφου» (cloud), με τα ζητήματα της ασφάλειας και του ελέγχου να επηρεάζουν την υιοθέτηση και την εκμετάλλευση των υποδομών και της ψηφιοποιημένης γνώσης. Βραχυπρόθεσμα (μέσα στους επόμενους 12 μήνες), αναμένεται να αναπτυχθεί περαιτέρω η χρήση των ηλεκτρονικών βιβλίων από τα σχολεία και τους εκπαιδευτικούς οργανισμούς, καθώς και η μάθηση μέσω ασύρματων συσκευών (π.χ. smart phones, tablet PCs, electronic readers). Μεσοπρόθεσμα (τα επόμενα 2-3 χρόνια), θα χρησιμοποιηθούν ευρέως συγκεκριμένες τεχνολογίες που αυξάνουν την κινητοποίηση για μάθηση και την κατανόηση των εννοιών, όπως, για παράδειγμα η μάθηση μέσω παιχνιδιών (game-based learning) και η augmented reality. Οι τελευταίες θα ενισχυθούν με την ευρεία αξιοποίηση των υπηρεσιών ευρυζωνικότητας από φορείς και πολίτες και, ακόμη περισσότερο, από την ταχεία υιοθέτηση εφαρμογών και λύσεων “cloud computing” για τη διαχείριση, συσσώρευση, δημιουργία και διαμοίραση περιεχομένου-γνώσεων-υπηρεσιών μάθησης και ατομικής/επαγγελματικής ανάπτυξης.

Ειδικότερα, για τη μάθηση μέσω παιχνιδιών, προβλέπεται να δημιουργηθούν εργαλεία αρκετά εύχρηστα και αποτελεσματικά που θα επιτρέπουν σε κάθε μαθητή, φοιτητή ή επαγγελματία να δημιουργήσει παιχνίδια γνώσεων και να τα μοιραστεί μέσω του διαδικτύου, καθιστώντας τη μάθηση πιο διασκεδαστική και ταυτόχρονα αποτελεσματική. Επιπλέον, αναμένεται ραγδαία αύξηση των διαθέσιμων «εκπαιδευτικών» παιχνιδιών, για όλες τις ηλικίες και τις θεματικές. Σε ορίζοντα πενταετίας, έρευνες προβλέπουν την επικράτηση του gesture-based computing στη μάθηση (αναγνώριση κινήσεων του ανθρώπινου σώματος για εισαγωγή κειμένων και εκτέλεση εντολών) και των learning analytics (χρήση εργαλείων επιχειρηματικής ευφυΐας και εκμετάλλευσης της πληροφορίας, με σκοπό την αναβάθμιση της ποιότητας της μάθησης).

4. Ώριμα και δοκιμασμένα εκπαιδευτικά μοντέλα θα υποστηρίξουν τη δημιουργία εργαλείων παραγωγής – αυτοματοποιημένου – εκπαιδευτικού περιεχομένου (system-generated educational content), σύμφωνα με τις ανάγκες του κάθε εκπαιδευόμενου και βασιζόμενα σε ελεύθερα προσβάσιμες, αλλά και ιδιωτικές, περιορισμένης πρόσβασης πηγές. Ο στόχος αυτός θα επιτευχθεί με την ενδυνάμωση των τεχνολογιών του Web 3.0, αλλά και τη χρήση εξελιγμένων τεχνολογιών (π.χ. augmented reality, mashups, content aggregators, κ.λπ.), στην κατεύθυνση που προσδιορίζουν και οι μεταβολές, όπως αναφέρονται παραπάνω (βλ. σημείο 3).

5. Οι προμηθευτές τεχνολογιών και συστημάτων στο χώρο της εκπαίδευσης επιδιώκουν πλέον συστηματικά – πολύ περιορισμένα ακόμη στην Ελλάδα – επιχειρησιακές συνέργειες με φορείς που διαθέτουν περιεχόμενο, ώστε να προσφέρουν ολοκληρωμένες εκπαιδευτικές υπηρεσίες (υψηλής προστιθέμενης αξίας). Στο αναδυόμενο αυτό επιχειρησιακό υπόδειγμα προβλέπεται να μπορεί να διασφαλίσει πολλαπλασιαστικά οφέλη η μέθοδος δημιουργίας περιεχομένου που βασίζεται σε κοινότητες επαγγελματιών και εμπειρογνωμόνων, οι οποίες συνιστούν κοινότητες γνώσης (crowdsourcing).

6. Και σε ό,τι αφορά την τρέχουσα συγκυρία, η διεθνής οικονομική κρίση, και βέβαια οι βαριές επιπτώσεις της στην ελληνική κοινωνία, αναμένεται να επηρεάσουν, ως πρώτο κύμα, τις επενδύσεις στην εκπαίδευση, με προφανή αντίκτυπο στην αύξηση του ανταγωνισμού μεταξύ των δημόσια χρηματοδοτούμενων οργανισμών και φορέων, την ενεργοποίηση πολιτικών και επιχειρησιακών πρακτικών «συγχωνεύσεων», αλλά και τη σύμπραξη δημόσιων και ιδιωτικών φορέων παροχής εκπαίδευσης και κατάρτισης.

Από την άλλη, προβλέπεται η εμφάνιση μικρών καινοτόμων οργανισμών, ως φορέων αλλαγής, με αντικείμενο τη δια βίου μάθηση, ιδιαίτερα μέσω των ψηφιακών μέσων και με διεθνείς συνέργειες. Ταυτόχρονα, σε ατομικό επίπεδο, η τεχνολογική εξέλιξη και η πολυπολιτισμικότητα αναμένεται να επηρεάσουν σημαντικά το πώς αλλά και το τι θα μαθαίνουν οι άνθρωποι στο μέλλον. Ενώ, σε πολιτικό επίπεδο, αναμένεται να αναληφθούν νέες πολιτικές, προγράμματα και «εργαλεία» υποστήριξης της δια βίου μάθησης, προκειμένου να αυξηθεί η απασχόληση, με έμφαση στην επικαιροποίηση και στην ανάπτυξη νέων γνώσεων και δεξιοτήτων από ενήλικες και μεγαλύτερους σε ηλικία εργαζόμενους.

Τα εργασιακά περιβάλλοντα δε, αναμένεται να εξελιχθούν σε περισσότερο συνεργατικά και διεθνοποιημένα, με ισχυρό όμως τοπικό προφίλ. Πρόκληση αποτελεί η γεφύρωση του χάσματος μεταξύ των ωφελειών της παγκοσμιοποίησης και της εξυπηρέτησης των τοπικών αναγκών, όπως, για παράδειγμα, η ανάδειξη εκπαιδευτικών μοντέλων και προγραμμάτων σπουδών με εθνικά ή τοπικά προφίλ ικανοτήτων-δεξιοτήτων.

Όσον αφορά την επαγγελματική κατάρτιση, οι τεχνολογικές εξελίξεις αναμένεται να συνδράμουν στην περαιτέρω σύνδεση της εκπαίδευσης με τις επαγγελματικές ανάγκες. Οι εκπαιδευτές θα μετασχηματιστούν από «πάροχοι» σε «ενδιάμεσους» φορείς γνώσης, λειτουργώντας περισσότερο ως φορείς αλλαγής, καινοτομίας και καθοδήγησης. Επιπλέον, θα συνεργάζονται διαρκώς με άλλους εκπαιδευτές σε τοπικό και διεθνές επίπεδο, συμμετέχοντας ενεργά σε κοινότητες χρηστών με κοινά ενδιαφέροντας (communities of interest). Η εξυπηρέτηση των μαθησιακών αναγκών στο πλαίσιο της εργασίας αναμένεται να ισχυροποιηθεί, λόγω της τεχνολογίας, μέσω της θέσπισης μηχανισμών ποιότητας και πιστοποίησης, αναγνώρισης της άτυπης μάθησης (informal learning) και συμμετοχής σε δίκτυα επαγγελματικής εκπαίδευσης (professional learning networks).

Πέρα και ενδεχομένως πάνω απ’ όλα, σημαντικές αλλαγές αναμένονται και στον τρόπο που προσφέρεται η λεγόμενη «τυπική» εκπαίδευση στις διάφορες εκπαιδευτικές βαθμίδες. Η πληθώρα ηλεκτρονικών πηγών, πόρων και συσκευών θα δημιουργήσει νέα δεδομένα στη σχολική εκπαίδευση, στη σχέση της με την εμπειρική, συμμετοχική μάθηση εκτός σχολείου, κυρίως μέσω των κοινωνικών δικτύων, αλλά και στο ρόλο των εκπαιδευτικών. Και επειδή, όπως όλες οι διαχρονικές έρευνες στο χώρο της εκπαίδευσης καταδεικνύουν, η σχολική εκπαίδευση συνιστά το καταλυτικό στάδιο της μαθησιακής ανάπτυξης του ατόμου, το κρίσιμο θέμα των προοπτικών μεταβολής και αναβάθμισης των σχολείων στις σύγχρονες κοινωνίες πρέπει να αντιμετωπισθεί ως υψηλής σημασίας πολιτικό διακύβευμα, ώστε οι σύγχρονες κοινωνίες να μη χρειάζεται να αντιμετωπίζουν προβλήματα περιθωριοποίησης μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού, διασφαλίζοντας ίσες ευκαιρίες μάθησης δια βίου για όλους. Και αυτό αναμένεται να είναι το συναρτώμενο με τις τεχνολογικές εξελίξεις μεγάλο στοίχημα της επόμενης δεκαετίας, και στην Ελλάδα της κρίσης!

Πηγές αναφοράς:

• eLearn Magazine staff and contributors (2011). Predictions for e-Learning in 2011. Accessed on May 2011, available at http://www.elearnmag.org/subpage.cfm?section=articles&article=148-1
• Johnson, L., Smith, R., Willis, H., Levine, A., and Haywood, K., (2011). The 2011 Horizon Report. Austin, Texas: The New Media Consortium.
• Learnovation Consortium (2008). Learnovation Foresight Report. Accessed on May 2011, available at http://www.elearningeuropa.info/files/lo/Learnovation_foresight.pdf

Δρ Σπύρος Μπορώτης, Επιστημονικός Συνεργάτης, Ίδρυμα Λαμπράκη,Νίκος Ζυγουρίτσας, MEd, Ερευνητής, Ίδρυμα Λαμπράκη